SANAT TARİHİ

Cami mimari ögelerinden "mihrap":

I- Camii mimarisinin değişmez ögelerinden biridir.

II- Genellikle yoğun dekorasyonu olan ve caminin kıble duvarında olan içbükey bir niştir.

III- Hz. Muhammed'in evinde kıldırdığı namazlar sırasında durduğu yerin onurlandırılması amacıyla Emeviler zamanında cami mimarisine girmiştir.

Hz. Muhammed’in, Medine’deki evinde cemaatle birlikte namaz kılmasından dolayı burası Mescid­i Nebi (Mescid­i Nebevi) adıyla İslamiyet’in ilk camisi sayılmış, sonraki bütün camilere örnek teşkil etmiştir.

Kubbetü’s Sakhra:

I- Bir tavaf yapısı ve bir ziyaretgâhtır.

II- Kitab­ı Mukaddes’te adı geçen Hacerü-l Muallak adıyla anılan kutsal kayayı içerisine alacak biçimde inşa edil­miştir.

III- Merkezî planlı, ilk İslam yapısıdır. Sekizgen biçimli bir alana oturur. Sekiz cepheli yapının içerisinde birbirini çevreleyen iki galeri, merkezinde kutsal kaya yer almaktadır.

IV- Çift cidarlı ahşap strüktürlü kubbe, dışarıdan kutsal kayayı belirtecek şekilde tasarlanmıştır.

V- Kubbe kasnağının iç yüzü, kemerlerinin alın ve karınları altın ze­min üzerine yeşil­sarı mozaikler ile süslenmiştir.

VI- Bitkisel bezemelerin aralarına yerleştirilmiş, çeşitli kıymetli taş ve incilerden yapılmış mücevher görüntülü süs­lemeleri Sasani etkilidir.

Şam’ın dışında bulunan ve genellikle iki katlı olan Emevi çöl kasırları olarak adlandırılan kale görünümlü, korunaklı saray yapıları merkezî bir avlu ve bu av­ lunun çevresine yerleştirilmiş birimlerden oluşurlar. Kasırları çevreleyen payan­ dalarla desteklenmiş duvarlar, oldukça yüksektir. Avluya açılan birimler, birbirle­ rinden bağımsız, plan ve ölçüleri aynı olan birer salon ile bu salonlara açılan oda­ lardan oluşmaktadır. Bu bağımsız birimlere ev anlamında beyt (daire) denilmek­ tedir. Her dairenin helaları ayrıdır. Dekorasyonda figür kullanımı ağırlıktadır.

Şam’ın 200 km güneyinde, Ürdün Nehri’nin doğusunda bulunan Kasr Mışatta (743/44)’nın Halife II. Velid’in tamamlanmamış bir eseri olduğu düşünülmekte­ dir. Kenarları 145 m olan kare biçimli bir alana oturan saray, revaksız bir avlu ile birbirinden ayrılan iki bölümden oluşmaktadır. Kapıdan girilince, bir dehlizden geçilerek, geniş bir salona girilmekte, bu salon da avluya açılmaktadır. Avlunun sonunda, üç sahınlı merasim salonu vardır. Salonun ön yüzünde, avlu­ ya açılan, ortadakinin daha büyük olduğu üç kemerli bir giriş bulunmaktadır. Bu üçlü giriş, Roma zafer taklarını hatırlatır. Kare biçimli bir salonla son bulan orta sahın, yarım daire planlı üç nişle genişletilmiştir. İki yanından, birer payanda ile desteklenen giriş kapısı, güney cephe duvarının ortasındadır. Payandaların üzerinde ve ön cephede yoğun bir süsleme programı bulunmaktadır. Birer atlamalı olarak tepeleri aşağı ve yukarı gele­ cek biçimde yan yana sıralanmış üçgen yüzeylere ayrılan 40 m uzunluğundaki bu cephe, bugün, Berlin Pergamon Müzesi’ndedir. Üçgen yüzeylerin ortasında, altı yapraklı iri güller ve bu güllerin etrafında çoğunlukla üzüm salkımları, asma yap­rakları ve birbirini daireler hâlinde takip eden asma dalları yer alır. Üçgen ve gül motifi, Sasani sanatına bağlanmaktadır. Üçgen yüzeylerin zengin çiçek motif­leri­ ne, Mışatta Sarayı’ndan önce hiçbir yerde rastlanmamaktadır. Aslan, grifon, ken­ tauros ve sfenkslerin işlendiği Mışatta kabartmaların önemini arttıran şey, canlı varlıkların oynadığı roldür. Figürlerin çoğu, Helenistik repertuvardan alınmışsa da cepheyi böyle süslemek tamamıyla Doğu’ya özgüdür. Saraya ait cami yapısının bu bölümde yer alması nedeniyle cephenin doğu bölümünün süslemesinde figüre yer verilmemiştir.

Endülüs Emevi dönemi sınırlı mimari örneklerinden biri Kurtuba Cami'si diğeri Babü Merdüm Cami'dir.

Mezar anıtları İslam Dünyası'na Abbasiler Dönemi'nde girmiştir. 9. yüzyılın ikinci yarısına kadar görülmeyen mezar anıtları, ilk kez 862’de, Ha­life Muntasır’ın annesinin ölen oğluna mezar yaptırmak istemesiyle bu tarihten sonra İslam Dünyası’na girmiştir.

Minber, üzerinde hutbe okunan, basamaklarla çıkılan litürjik ögedir. Mihrabın sağında yer alır. İmamın kullanımına ayrılmış olan minberin, iki basamaklı ilk şekli ile peygamberin zamanından beri varlığı bilinmektedir.

Emevi Dönemi, İslamiyet’in genişleyip yayıldığı, İslam dininin öğreti ve ih­tiyaçlarına göre biçimlenen bir sanatın oluşmaya başladığı dönemdir. Emeviler Suriye, İran, Irak ve Mısır’ın ele geçirilmesiyle kendilerinden önce bu bölgeler­ de var olan uygarlıkların kültür birikiminden özellikle, Yunan, Helenistik, Roma, Hristiyan ve Sasani sanatlarından beslenmişlerdir. Emevi Dönemi sanatında bu nedenle yaratıcılıktan çok, derleyicilik ön plandadır. Mimari ve diğer sanatlarda kuralların oluşturulması, ana formların ortaya çıkması, Emevi Dönemi ile başlar.

Tezhip kelimesi, Arapça zeheb (altın) kökünden türemiş olup altınlamak anlamına gelmektedir. Bununla beraber altının yanı sıra, kökboyaların, renkli toprak boyaların,maden oksitlerin kullanıldığı süslemeler de yapılmıştır. Yalnız altınla yapılan
tezhibe halkâri denir. Tezhip yapan sanatçıya müzehhib, tezhiplenmiş yapıta da müzehheb adı verilir.

İslam maden eserleri içerisinde üç boyutlu hayvan figürleri şeklinde çalışılmış buhurdan, kâse, tabak, tepsi, leğen ve ibriklerin yanı sıra günümüze ulaşan usturlap gibi bilimsel aletler de önemli yer tutar. Usturlap: Astronomi ölçümlerinde kullanılanbir alettir. Güneş, Ay, gezegen ve yıldızların konumları ile yerel saati belirlemenin yanı sıra bazı matematik problemlerinin çözümlenmesinde de kullanılmıştır. İslam bilginlerinden el-Fergani’nin usturlap yapımını (9.yy); el-Biruni’nin 11. yüzyılda gök cisimlerinin yaptığı periyodik hareketlerin usturlapta ne şekilde hesaplanması gerektiğini (11.yy) açıklayan kitapları vardır.

Cam üretiminde, genellikle serbest üf­leme ve kalıba üf­leme tekniklerinin yanı sıra yeni bir teknik olarak 11. yüzyıldan itibaren sıcak kesme tekniği de kullanıl­mıştır. Renksiz, açık ve koyu yeşil, sarı, bordo ya da pembe­-bej renk tonlarında olabilen cam kaplar ince çeperlidir. İslam camlarını birinci grupta sofra eşyaları; ikinci grupta, çeşitli sıvıları de­polamak amacıyla kullanılan kaplar; üçüncü grupta aydınlatma amacıyla yapılan cam eşyalar olmak üzere kullanım alanlarına göre üç ana grupta toplamak mümkündür.­

I- El-­Ezher Camii- Fatımi Dönemi

II- Ebü’l­Fevaris Medresesi- Eyyubi Dönemi

III- Cevsakü’l ­Hakani Sarayı- Abbasi Dönemi

IV- Rusafa (Arruzafa) Sarayı- Endülüs Emevi Dönemi

At nalı kemer, damarlı kubbe ve dekorasyonda mukarnas kullanılan bu bölgedeki ilk örnek Kurtuba Ulu Cami'dir.

Nasri (Beni Ahmer) mimarisinin en başta gelen eseri Elhamra Sarayı'dır.

İlk kez kitap yazısı olarak Kûfe şehrinde kullanıldığı için kamış kalemle sağdan sola yazılan dik hatlara sa­hip ilk Arap yazısı, Kûfi yazı olarak adlan­dırılmış ve mimaride de kullanılmıştır.

Fildişi işçiliği özellikle Fatımi Dönemi'nde gelişmiştir.

İslam sanatı incelemelerinde 622 yılından halifeliğin Emevilere geçtiği 661 yı­lına kadar geçen süreç Erken Dönem, 7.­ ve 10. yüzyıllar arasındaki Emevi ve Abbasi Halifeliği’nin siyasal egemenliği altındaki süreç ise Klasik Dönem olarak adlandırıl­maktadır.

Kûfe Camii daha sonraki camilerin kapalı harim bölümü ile açık avlu bölümlerini şekillendirmiş ve çok sütun ya da payeli camileri ifade eden bir cami tipine (Kûfe tipi) adını vermiştir.