SANAT TARİHİ

Hz. Muhammed’in, Medine’deki evinde cemaatle birlikte namaz kılmasından dolayı burası Mescid-i Nebi (Mescid-i Nebevi) adıyla İslamiyet’in ilk camisi sayılmış, sonraki bütün camilere örnek teşkil etmiştir.

Otuz yıl kadar süren Dört Halife döneminde inşa edilmiş hiç bir yapı, orijinal plan ve özellikleri ile günümüze gelememiştir. Bunlar arasında çok destekli Basra Camii (632) ve Kûfe Camii (639) sayılabilir. Bunlardan Kûfe Camii’nin üzeri kapatılmış üçte birlik sütunlu harim bölümü ile üzeri açık sütunsuz bölümü arasında duvar veya kapı bulunmamaktaydı.

Yanlış olarak Ömer Camii diye bilinen Kubbetü’s Sakhra (691), Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’te, kutsal alan içinde yaptırılmıştır.

Hz. Muhammed’in amcasının soyundan gelen Ebu’l Abbas’ın, Emevi hâkimiyetine 750’de son vermesiyle yönetim Abbasilere geçmiştir. Yönetim merkezinin Şam’dan Bağdat’a geçmesi, siyasi, sanat ve kültür bakımından Doğululaşma olgusunu hızlandırmıştır. Şam’da İslam sanatına etki eden Geç Helenistik-Bizans sanatının yerini, Bağdat’ta Sasani sanatı almıştır. Abbasilerin iktidarı elde etmelerine yardımcı olan Horasan Türklerinin de bu dönemle birlikte İslam sanatında etkileri görülmeye başlamıştır.

9. yüzyılın ikinci yarısına kadar görülmeyen mezar anıtları, ilk kez 862’de, Halife Muntasır’ın annesinin ölen oğluna mezar yaptırmak istemesiyle bu tarihten sonra İslam Dünyası’na girmiştir. Samarra yakınında Kasr’el Aşık’m güneyindeki Kubbetü’s Süleybiye olarak adlandırılan bu mezar yapısının Muntasır’a ait olduğu sanılmaktadır. Kare planlı kubbe örtülü merkezî birimi Kubbetü’s Sakhra’da olduğu gibi sekizgen bir galeri ile çevrilidir. Mezar anıtı yapımı Türklerin İslam dünyasına girmeleriyle l0. yüzyıldan sonra artmıştır

İslam şehirciliği konusundaki bilinen ilk örnek, 762-765 yılları arasında, Abbasi halifesi Mansur’un kurdurduğu Bağdat Şehri’dir. Şehri daire planlı iç içe iki sur ve bu surların dışındaki bir hendek çevrelemekteydi. Şehrin dört kapısına, baktıkları yönlerde yer alan şehirlerin adı verilmişti. Resmî yapılar, saray ve cami şehrin merkezinde yer alıyordu. 766’da yapılan, Bağdat Ulu Camii kerpiç duvarlı, ahşap sütunlu ve düz çatılı, sade bir yapıydı. Ancak, Bağdat Şehri’nin bu dönem yapılarından günümüze bir şey ulaşmamıştır

Kahire’deki ilk Fatımi yapısı, 970-72 yılında tamamlanan, el-Ezher Camii’dir. Yapının harimi mihrap duvarına paralel beş sahından oluşmaktadır. Mihrap ekseni, paralel sahınları dikine kesen bir sahınla vurgulanmış ve mihrap önü bir kubbe ile örtülmüştür. Orta sahının iki ucunda, Kayravan Camii’nde olduğu gibi iki kubbe yükselmektedir. İslam dünyasının eğitim merkezî durumuna gelen elEzher Camii zamanla medreseleri de bünyesine katarak devamlı değişikliğe uğrayarak genişlemiştir.

Murabıtlar Devleti, Kuzeybatı Afrika’da halklar arasında bir siyasi güç oluşturabilen ilk devlettir. Bugünkü Fas Bölgesi’ne egemen olmuşlardır. 1062 yılında başkent Marrakesh kurulmuştur.

Muvahhidler Dönemi’nden günümüze gelen eserler arasında, bugün Sevilla Katedrali’nin (Santa Maria Katedrali) 104,5 m yüksekliğindeki çan kulesi olan La Giralda adındaki İşbiliye Camii’nin (1171) minaresi bulunmaktadır (Resim 5.8). Yapımına, 1184 yılında mimar Ahmed Ben Baso tarafından başlanan 1198’de tamamlanan bu kulenin alttaki üçte ikilik bölümü Muhavvidler Dönemi’ne aittir.

Tezhip Sanatı: Hz. Osman Dönemi’nde kitap şekline getirilen Kur’an ile başlayan tezhip sanatı, bütün İslam Devletlerinde hat sanatıyla birlikte uygulanmış, zaman içerisinde gelişerek diğer yazma eserlerde ve başta dinî kitaplar olmak üzere, tarihî, edebi ve bilim kitaplarında çeşitlilik ve zenginlik kazanmıştır.

Mekke’deki Kâbe, Müslümanların bütün ibadetlerinde yöneldikleri kutsal bir yapıdır. İslamiyet’ten önce inşa edilmiş olmasına rağmen İslam öğretisindeki ev (beyt) kavramına dayandırılarak İslamiyet’in ilk yapısı olarak da kabul edilmektedir. Doğru cevap E.

Doğu köşesine Hacerü’l Esved, kuzey köşesine Irakî, batı köşesine Şâmî, güney köşesine Yemânî denilmektedir. Doğru cevap A.

Minare, inananları namaza çağırmak için ezanın okunma işlevinin yapıldığı, ya camiyle bağlantılı ya da yakınında yer alan, camiden daha yüksekçe inşa edilmiş mimari yapıdır. Minarenin ilk kullanımı, Şam Emeviye Camii’ndedir. Mimari açıdan minare, değişik toplum ve coğrafyalarda farklı malzeme, form ve üsluplara bürünür. Doğru cevap A.

Kureyş kabilesine bağlı Beni Ümeyye ailesinden Emevi hanedanı, 661-750 yılları arasında başkent Şam olmak üzere Suriye, Filistin, Irak, İran, Mısır, Hindistan ve Orta Asya’ya kadar yayılan geniş bir alana hakim olmuştur.  Doğru cevap C.

Şam Emeviye (Ümeyye) Camii (705-15), Kusayr-ı Amra (711-15),  Kasrü’l Hayri el-Garbi (728),  Kasr Mışatta (743/44)  Emevi dönemine ait yapılardır. Mütevekkiliye (Samarra) Camii (848-852) Abbasi dönemine ait bir yapıdır. Doğru cevap B.

Abbasi Dönemi Sanatı (750-1258) Doğru cevap D.

Halife Mütevekkil’in yaptırdığı, Mütevekkiliye (Samarra) Camii (848-852) çok destekli Kûfe tipli bir yapıdır. Doğru cevap A.

Yakutu Müstasemi, 8. yüzyılda önceden bilinen tüm yazı çeşitlerini toplayarak sınıf­landırmış ve Aklam-ı Sitte adı verilen 6 çeşit yazı oluşturmuştur. Bunlar nesih, sülüs, reyhani, muhakkak, tevki ve rika yazılarıdır. Doğru cevap D.

Tezhip kelimesi, Arapça zeheb (altın) kökünden türemiş olup altınlamak anlamına gelmektedir. Bununla beraber altının yanı sıra, kökboyaların, renkli toprak boyaların, maden oksitlerin kullanıldığı süslemeler de yapılmıştır. Yalnız altınla yapılan tezhibe halkâri denir. Tezhip yapan sanatçıya müzehhib, tezhiplenmiş yapıta da müzehheb adı verilir. Doğru cevap A.

İslam seramik, maden ve cam sanatlarının en parlak devri Abbasi Dönemi’dir. Doğru cevap B.