SANAT TARİHİ

Medinet-ün Nebi yani Peygamberin Şehri olarak değişmiş, günümüze alışagelmiş şekliyle Medine olarak ulaşmıştır.

İlk cuma namazının kılındığı bu yerde Kuba Mescidi inşa edilmiştir.

Şam Emeviye (Ümeyye) Camii , Halife I. Velid tarafından yaptırılmıştır. Maksure kubbesi haricinde, orijinal planı değişmeden, günümüze kadar gelebilmiş, en erken camidir. Dik dörtgen biçimli bir alana oturan caminin, üç tarafı revaklarla çevrili bü yük bir avlusu bulunmaktadır. Caminin, mihrap duvarının köşelerine kule tipli minareler inşa edilmiştir. Güneydoğu köşesindeki Hz. İsa Minaresi (9. yy), güneybatı köşesindeki Kayıtbay Minaresi (1488) olarak adlandırılmaktadır.

Halife I.Velid’in yaptırdığı düşünülen Lut Gölü’nün kuzeydoğusunda bulunan Kusayr­ı Amra (711-­15), diğer Emevi kasırlarından oldukça farklıdır.

Abdurrahman b. Muaviye’nin kendini I. Abdurrahman olarak Endülüs Emiri ilan etmesinden 788’de ölümü ne kadar geçen süre de iç düzen sağlanmış ve Suriye ­Emevi geleneği ne sahip bir devlet ortaya çıkmıştır. Başkent Kurtuba zamanla önemli bir ticaret merkezî olmanın yanı sıra Bağdat ve Kahire’den sonra İslam dünyasının üçüncü bilim merkezî olmuştur.

9. yüzyılın ikinci yarısına kadar görülmeyen mezar anıtları, ilk kez 862’de, Halife Muntasır’ın annesinin ölen oğluna mezar yaptır mak istemesiyle bu tarihten sonra İslam Dünyası’na girmiştir.

İslam şehirciliği konusundaki bilinen ilk örnek, 762­-765 yılları arasında, Abbasi halifesi Mansur’un kurdurduğu Bağdat Şehri’dir.

III. Abdurrahman tarafından bir kır sarayı olarak inşa edilen Medinetü’z Zehra Sarayı, ismini, halifenin gözde hanımı Zehra’dan alır. 935 yılında yapımına başlanan saray, II. Hakem (961-­976) döneminde tamamlanmıştır. Kurtuba’nın 8 km kuzey batısında, Sierra Nevada Tepesi’nin yamacı üzerinde, 1500 m uzunluğunda ve 750 m genişliğinde bir alan üzerine kurulan saray, Vadi’ül­-Ke bir (Gua dal quivir) Nehri’ne bakmaktadır. Devasa büyüklüğü ve kulelerle takviye edilmiş yüksek olmayan bir surla kuşatılmış olması nedeniyle “şehir­-saray” olarak nitelendirilir.

Halife Mütevekkil tarafından 854’te Samarra’nın 9 km güneyi ne yaptırılan Balkuvara Sarayı, büyük kenarı 1 km’yi aşan dikdört gen biçimli çok geniş bir alan üzerine inşa edilmiştir.

Kahire’deki ilk Fatımi yapısı, 970­-972 yılında tamamlanan, el­ Ezher Camii’dir.

İslam şehirciliği konusundaki bilinen ilk örnek, 762-765 yılları arasında, Abbasi halifesi Mansur’un kurdurduğu Bağdat Şehri’dir. Şehri daire planlı iç içe iki sur ve bu surların dışında bir hendek çevrelemekteydi.

Şam ve Kudüs, İslamiyet öncesi dönemlerde kurulmuş olan şehirlerdendir. Fustat ve Kayravan ise İslam askerleri için oluşturulan ordugâhlardan gelişen şehirlerdendir.

Müslümanların, ilk vahyin gelişinden 12 yıl sonra, 622 yılı Nisan ayının ortalarında Mekke’yi terk edip Yesrib (Medine) Şehrine Hicret (göç) etmeleri ile İslam tarihinde yeni bir çağ başlamıştır.

İslam dininin peygamberi Hz. Muhammed’in Mekke’de doğmuş, 8 Haziran 632 tarihinde ise Medine’de hayata veda etmiştir. Bedir (15 Mart 624), Uhud (23 Mart 625) ve Hendek (31 Mart 627) savaşlarından sonra, Mekkeli Kureyşliler ile Hudeybiye Barışı (13 Mart 628) gerçekleştirilmiştir. 11 Ocak 630 tarihinde Mekke teslim alınmış, bundan sonra, İslam’ı yaymak amacıyla Bizans, Uman ve İran bölgelerindeki çevre ulusların hükümdarlarına elçiler gönderilmiştir.

Mihrap, cami mimarisinin değişmez bir ögesidir. Genellikle yoğun dekorasyonu olan ve caminin kıble duvarında yer alan içbükey bir niştir. Hz. Muhammed’in, evinde kıldırdığı namazlar sırasında durduğu yerin onurlandırılması amacıyla Emeviler zamanında cami mimarisine girmiştir.

Büyük camilerde namaz kılanların hareketlerinde birlik oluşturabilmek için müezzinin üzerine çıktığı ve imamın tekbirlerini yinelediği yüksekçe platforma müezzin mahfili denilmektedir. Minber, imamın kullanımına ayrılmış olan üzerinde hutbe okunan, basamaklarla çıkılan litürjik ögedir. İmamın ibadet için bir araya gelmiş olan topluluğa, vaaz vermek için üzerine çıkıp, oturduğu, mihrabın sol tarafında olan yere de vaaz kürsüsü denilmektedir. Şadırvan, cami avlularında abdest almak için kullanılan, genellikle çokgen ya da daire planlı, su haznesinin çevresinde muslukları olan küçük çeşme yapısıdır.

III. Abdurrahman tarafından bir kır sarayı olarak inşa edilen Medinetü’z Zehra Sarayı, Devasa büyüklüğü ve kulelerle takviye edilmiş yüksek olmayan bir surla kuşatılmış olması nedeniyle “Şehir-saray” olarak nitelendirilir.

Rusafa (Arruzafa) Sarayı, Kurtuba’nın 3 km kuzeybatısında Endülüs Emevilerinin ilk sarayıdır. Kasrü’l Hayri el-Garbi, Kusayr-ı Amra ve Mışatta Sarayı Suriye Emevi Dönemi eserlerindendir.

Şam Emeviye Camii’nin batı revak arka duvarının iç kısmında ki duvarda yer alan mozaik pano, cami süslemesinde yer alan ilk manzara örneğidir. Panoda yer alan nehir betimlemesi, Şam’ın içinden geçen Barada Nehri’ne benzetildiği için bu panoya Barada adı verilmiştir.

Habur Çayı, Fırat Nehri'nin kollarından biridir. Yermuk Nehri, Ürdün Nehri’nin en büyük koludur. Sayur Çayı ya da Nehr es-Sâcûr, Türkiye'de Gaziantep sınırları içerisinde doğan ve Suriye'de geçtikten sonra Fırat Nehri'ne karışan 108 kilometre uzunluğunda bir çaydır. Banias Nehri, Ürdün Nehri'nin ana kollarından biridir.

Kubbetü’s Sakhra (691), Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’te, kutsal alan içinde yaptırılmıştır.  Kitab-ı Mukaddes’te adı geçen Hacerü-l Muallak adıyla anılan kutsal kayayı içerisine alacak biçimde inşa edilmiştir. Merkezî planlı, ilk İslam yapısıdır.

Kubbe-i Hadra, yeşil kubbe anlamında olup, özellikle Mescid-i Nebevi'nin kubbesi için kullanılmaktadır. Zamanın Silvan valisi olan Humurtaş, Kılıç Arslan için "Kubbetü's Sultan" adıyla bilinen bir türbe yaptırmıştır. 14. yüzyıl tarihçileri Sultan Kılıç Arslan'nın Silvan’daki türbede yattığını yazmışlardır. Ancak günümüze bu türbe ulaşmamıştır. Kubbetü’s Süleybiye, Abbasi Halifesi Mutasım için yapılan türbedir. Kubbe-i Mina, gök kubbesi (§gökyüzü) anlamına gelen Osmanlıca bir tamlamadır.

Hz. Muhammed’in ölümü üzerine, Medinelilerin ortak kararıyla Hz. Ebu Bekir (632-634) İslam Devleti’nin ilk halifesi olmuştur. Halifelik, Hz. Ebu Bekir’den sonra sırasıyla; Hz. Ömer (634-644), Hz. Osman (644-656) ve Hz. Ali (656-666)’ye geçmiştir. Otuz yıl kadar süren bu süreçte inşa edilmiş hiç bir yapı, orijinal plan ve özellikleri ile günümüze gelememiştir. Bunlar arasında çok destekli Basra Camii (632) ve Kûfe Camii (639) sayılabilir.

670’de Ukbe b. Nafi’nin yapımını başlattığı, Kayravan (Sidi Ukbe) Camii, Halife Hişam tarafından 726’da bitirilmiştir. Yine Halife Abdülmelik tarafından Kudüs’teki kutsal alana yaptırılan Mescidü’l Aksa (702), İslam dünyasının en kutsal yapılarındandır. Geçirdiği depremler sonucu zarar gören cami, Abbasi halifelerinden Mansur tarafından 757’de yeniden yaptırılmıştır.

Şam Emeviye Camii, at nalı biçimli kemerlerle mihrap duvarına paralel, ahşap tavanlı üç sahına ayrılmıştır.

784’te, I. Abdurrahman tarafından yapımı başlatılan, Kurtuba Camii, 200 yıl boyunca yeni eklemelerle büyümüştür. İlk cami, mihrap duvarına dik uzanan dokuz sahına ayrılmıştır. 987 yılında ise Vezir Mansur’un eklemeleriyle son biçimini almıştır. Vezir Mansur caminin doğu tarafına yeni sahınlar ekleterek sahın sayısını on dokuza çıkartmıştır.  Halife Mütevekkil’in yaptırdığı (848-852), Samarra Ulu (Mütevekkiliye) Cami, 240x156 m ölçülerindedir. Caminin harimi mihraba dik 25 sahından oluşur. Tolunoğlu Ahmed, 876/77-879 yılları arasında, Katai’de, Ahmed bin Tolun (Tolunoğlu) Camii’ni inşa ettirmiştir. Harim, mihraba paralel beş sahınlıdır.

Şam Emeviye (Ümeyye) Camii (705-15), Halife I. Velid tarafından yaptırılmıştır. Maksure kubbesi haricinde, orijinal planı değişmeden, günümüze kadar gelebilmiş, en erken camidir.

Hz. Muhammed dönemi camilerinden Mescid-i Nebi ve Mescid-i Kıbleteyn günümüze orijinal özellikleri ile gelememiştir. Mısır Fatihi Amr bin el As tarafından Fustat’da inşa ettirilen, Amr bin el As Camii (642) de günümüze ilk şekli ile ulaşmamıştır. 670 yılında Ukbe bin Nafi’nin başlattığı Kayravan Ulu (Sidi Ukbe) Cami, Halife Hişam tarafından 726 yılında bitirilmiştir. Cami, zaman içinde yenilenmiş, Emevi döneminin özelliklerini yitirmiştir.

Minai tekniğinde astarlanmış kap önce yeşil, mavi ve mor gibi yüksek ısıya dayanaklı boyalarla bezenmekte ve sırlanarak fırınlanmaktadır. Sonra sır üstüne siyahla desenin dış çizgileri çekilmekte ve ardından beyaz, altın yaldız ve kırmızı boyalar sürülerek bir kez daha fırınlanmaktadır.

Slip boyalı seramiklerde astar seramik yüzeyinin tamamını kaplamaz. Fırça yardımıyla ya da akıtılarak seramik üzerinde bezeme unsuru olarak kullanılır. Lüster, astar üzerine bakır renkli boya ile bezemeler yapıldıktan sonra seramik yüzeyin açık yeşil, sarı ya da şeffaf sırla kaplanmasıdır. Püskürtme boyalı seramiklerde boya serbest bir şekilde dalgalı çizgiler ve noktalar oluşturacak biçimde uygulanır. Sgrafitto ise astar kazımadır.