SANAT TARİHİ

Roma mimarlığı, Cumhuriyet Dönemi sonuna kadar büyük ölçüde
Etrüsk ve Yunan geleneğine bağlı iken MS 1. yüzyıldan itibaren kendine özgü yeni bir mimarlık anlayışı gelişmiştir. Tasarımdan inşa tekniğine, yapısal elemanlardan süslemeye kadar mimarlık tarihindeki birçok ilk, bu dönemde ortaya çıkmıştır. Romalı mimarlar, geliştirdikleri yeni taşıyıcı sistemler ve inşa teknikleri sayesinde eskisinden çok daha büyük ve gösterişli yapılar inşa etmiştir

Bunlardan hiç kuşkusuz en dikkat çekeni İmparator Hadrianus zamanında
(MS 118-125) Roma’da inşa edilen Pantheon (Yunanca tüm tanrılar anlamına
gelmektedir) dur. Dünya mimarlık tarihinin en ünlü anıtlarından biri olan yapı,
ününü kusursuz kubbe tasarımına borçludur (Resim 3.15). Zeminden kubbenin
en yüksek noktasına kadar devam eden yay tam bir küre oluşturur ki bu mimarlık tarihi için bir ilktir. Ancak asıl zorluk bunun büyük ölçekte uygulanması olmuştur. İçten ve dıştan daire (rotond) planlı tapınak, 43,2 m çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Tapınağın kubbesi, kendisinden yaklaşık 1500 yıl sonra inşa edilen St. Peter Kilisesi’nin 42.5 m çaplı kubbesinden daha geniştir ve ancak 19. yüzyılda çelik ve betonarme gibi konstrüksiyon elemanlarının geliştirilmesinden sonra aşılabilmiştir. Yapının giriş kısmı, dairesel planlı iç mekânı ile uyumlu olmayan çift sıra sekiz sütunlu ve üçgen alınlıklı bir Yunan tapınağı cephesi biçimindedir. Kubbeyi taşıyan masif dairesel duvarlar, volkanik kül, kireç, kum, su ve çakıldan oluşan oldukça dayanıklı harçla bağlanan tuğla ve taştan örülmüştür. Geniş açıklığı örten kubbede ise daha hafif olan tüf ve sünger taşı kullanılmıştır. İç mekânı aydınlatan tek ışık kaynağı, kubbe merkezindeki dairesel açıklıktır (oculus). Araştırmacılar, 9 m çapındaki bu açıklık ve tapınak planı ile gök kubbe veya evrenin sembolize edilmek istenildiğini ileri sürerler. Kubbenin alt yüzü yukarıya doğru daralan düz tavan kasetleri ile kaplanmıştır. Tepe açıklığı ve kasetler ile derinlikli ve görkemli bir mekân algısı yaratılmıştır. Tapınağın önünde portiklerle çevrelenmiş dikdörtgen planlı bir avlunun bulunduğu bilinmekteyse de bu bölüm günümüze ulaşmamıştır. Duvar ve zemin kaplamalarında imparatorluğun değişik bölgelerinden getirilmiş değişik tür ve renkte mermer, granit ve poryphyr kullanılmıştır. MS 118-125 yılları arasında inşa edilen böylesine önemli bir tapınağın mimarının bilinmemesi de ayrıca dikkat çekicidir.

Heykel ve Kabartma
Roma heykeltıraşlığının MÖ 4. yüzyıl öncesine ait örnekleri ve bu tarihe kadar
olan gelişimi hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Etrüsk merkezlerinde bulunmuş pişmiş topraktan yapılmış serbest heykeller, Arkaik Dönem Yunan heykellerinden esinlenmiştir. Bu evreye ait eserler arasında Veii’de bulunan pişmiş topraktan (terrakotta) yapılmış Apollon heykeli ve Roma kentinin kuruluş efsanesinin tasvir edildiği, dişi kurt tarafından emzirilen Remus ve Romulus’un bronz heykeli
(MÖ 500) sayılabilir. Roma heykeltıraşlığının anıtsal heykel sanatı ile tanışmasında MÖ 2. yüzyılda Yunanistan’ın Roma topraklarına katılması önemli rol oynamıştır. Komutanların yanı sıra zengin ve soylu sınıfa mensup Romalıların Yunan kentlerinden savaş ganimeti olarak getirdikleri heykelleri, kendi konutlarında ve kamu binalarında sergilemeleri prestij ve güç sembolü olarak görülmüştür. Bu
durum, Yunan kültürüne ilgi duyan varlıklı kişilerin arasında Yunan sanatçılarının özgün eserleri veya kopyalarına karşı koleksiyonculuk olarak adlandırabileceğimiz tutkulu bir ilginin başlamasına ve giderek artan oranda Yunan kökenli sanatçının, başkent Roma’daki resmî ve sivil anıtların heykeltıraşlık eserlerinde görev almalarına neden olmuştur. İmparatorluk idaresi ile birlikte heykel, Akdeniz Dünyası’nda egemen bir güç olma iddiası taşıyan imparatorluğun resmî propagandasının etkili bir aracı olmuştur. Özgün ve yaratıcı yönünün bulunmadığı ve Yunan sanatının gölgesine kaldığı ileri sürülse de gerek konularının çeşitliliği gerek yeni anlatım biçimleri ve yaygınlığı açısından Roma heykeltıraşlığı Antik Çağ heykeltıraşlığında önemli bir yere sahiptir. Roma heykeltıraşlığına borçlu olduğumuz bir diğer konu da günümüze ulaşmayan ünlü Yunanlı sanatçılara ait eserlerin sadık kopyalarının yapılmış olmasıdır.

Portre: Roma heykeltıraşlığının en önemli başarılarından biri olarak kabul edilen portre büstler, Cumhuriyet Dönemi’nde ağırlık kazanmıştır. Kişisel özelliklerin
tüm yalınlığıyla yansıtıldığı gerçekçi portre üslubu, toplumun tüm katmanları arasında kısa bir süre içinde rağbet görmüş, Roma heykel sanatının karakteristik özelliklerinden biri hâline gelmiştir. Varlıklı yurttaşların (patrici), ölen aile büyüklerinin balmumundan yapılmış yüz modellerini saklama ve cenaze törenlerinde sergileme geleneği, portreciliğin gelişiminde etkili olmuştur. Sanat eseri kaygısından ziyade kayıt niteliği taşıyan balmumu masklar, artık Roma’da yeni patronlarının himayesinde çalışan Yunanlı heykeltıraşlar tarafından mermer ve bronza aktarılmıştır.

Duvar resimleri ve mozaiklerde betimlenen sahneler oldukça çeşitlidir. Mimari çevre, figürlü-figürsüz doğa manzaraları, natürmortlar, portreler, konusunu
mitoloji ve günlük yaşamdan alan sahneler genellikle gerçekçi bir üslupta işlenmiştir. Diğer alanlarında olduğu gibi resimde de Yunan sanatının etkilerini takip edebilmek mümkündür. Figürler ve mitolojik sahnelerin büyük kısmı Yunan
kaynaklıdır. Fakat kompozisyon düzeni, teknik ve perspektif yaklaşım Roma’ya
özgüdür. Ressamların doğa ve mimari tasvirlerde derinlikli bir alan yaratma ile
yakından ilgili olduğu görülmektedir. Bununla birlikte çizgi ve hava perspektifine
ilişkin tüm sorunları çözümledikleri söylenemez. Perspektif, figürlerde oranlı küçültme, manzara görünümlerindeki gerçekçi yaklaşım ve teknik ustalık sanat tarihinde ancak Rönesans Dönemi’nde görülebilecektir. Duvar resimleri teknik, içerik ve üslup açısından birbirini takip eden dört evrede incelenir.

Roma mozaik sanatının en erken tarihli ve önemli eserlerinde biri, Pompeii’deki “Danseden Faun Evi”nde bulunan ve Büyük İskender’in Pers Kralı III.
Darius’la MÖ 333 yılında yaptığı Issos Savaşı’nın betimlendiği mozaiktir (Resim
3.23). Antik Çağ sanatının bu göz alıcı eserinin, ünlü Yunan sanatçı Philoxenos’un
günümüze ulaşmayan eserinden kopyalandığı bilinmektedir. Büyük boyutlu panoda (2.7mx5.2m), Büyük İskender’e Doğu’nun kapılarını açacak olan savaşın son anı, yani Dairus’un savaş meydanından kaçışı tasvir edilmiştir. Savaş arabası üzerinde geriye doğru uzattığı kolu ve çaresiz bakışları, İskender tarafından öldürülen oğlu veya çok sevdiği komutanlarından birine yönelmiştir. Savaş arabalarını çeken atların korkusu ve huzursuzluğu, panik hâlindeki askerlerin yüz ifadeleri oldukça gerçekçi biçimde aktarılmıştır. Özellikle at figürlerindeki kısaltma ve farklı tonlarla sağlanan ışık gölge ile derinlikli bir alan algısı yaratılmıştır. Böylesine kalabalık ve hareketli bir sahnenin küçük boyutlu renkli taşlardan yapıldığı hatırlandığında, Romalı sanatçıların ulaştığı teknik ve artistik yeteneğin seviyesine hayran kalmamak mümkün değildir

Yunan kentlerinin merkezini, çevresine değişik işlevli yapıların inşa edildiği agora adı verilen meydanlar oluştururdu.

Helenistik Dönem mimarları, Klasik Dönem’in yapı ölçüleri ve mimari elemanlar arasındaki ideal oranlar sistemini (Kanon) yeni uygulamalarla daha da geliştirmişlerdir. Plan tasarımında değişmeyen eş bir birimi (modül) temel alan geometrik ve matematiksel tasarım anlayışı ilk kez Helenistik Dönem tapınaklarında uygulanmıştır. Antik Çağ’ın en önemli mimarlık tarihçisi sayılan Vitruvius’a göre, bu uygulamanın mucidi Anadolulu mimar Hermogenes’tir.

a,b,c,d şıkları da Antik Yunan mimari dönemlerinin farklılığını ortaya koymaktadır ama en önemli olanı sütun başlıklarının biçimidir.

Olgun veya Yüksek evrede, heykeltıraşlar hareket hâlindeki bir bedenin üç boyutlu görünümünü oldukça iyi gözlemiş ve gerçekçi bir şekilde aktarabilmişlerdir. Böylece heykellerde ağırlığı taşıyan bacaklar ve gövdenin dengesi sağlanarak, figürün bir sonraki hareketini yansıtabilecek düzeye erişmiştir. Bunu en açık şekilde Myron’un ünlü Diskopol (disk atan atlet) heykelinde gözlemlemek mümkündür

Antik Yunan tapınaklarındaki ön cephe alınlığını taşıyan kadın heykeli biçimindeki taşıyıcılara karyatid denir.

*Tapınakların görünümü ve yapısal ögeleri ilk bakışta Yunan tapınaklarını hatırlatmakla birlikte, plan ve mekân düzeni açısından belirgin farklılıklar taşır. Roma mimarlığını, kendinden önceki Yunan mimarlık geleneğinden ayıran en belirgin farklılık, daha çok cephelerin görünümüne ağırlık veren ve iç mekân tasarımını ikinci plana iten önceki anlayışı değiştirmesi olmuştur. Romalı mimarlar cephelerle ve iç mekân arasında boyut, oran ve süslemeleri ile daha uyumlu ve görkemli bir mimarlık anlayışı ortaya koymuştur.

* Yüksek bir podyum üzerinde yükselen Roma ve Etrüsk Tapınaklarına ön cephelerindeki basamaklarla çıkılırken Yunan Tapınakları dört yönde basamaklıdır. Farklılıklar bununla sınırlı değildir. İtalya örneklerinde kare formlu cella (kutsal iç mekân) genellikle Jupiter, Juno ve Minerva’ya olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır ve sadece ön cephede (iki veya üç sıra) sütun sırası yer alır. Buna karşılık Yunan tapınaklarında cella dikdörtgen biçimlidir ve dört yönden sütun sıraları ile çevrelenmiştir.

Pantheon Tapınağı:

I-Dairesel planlıdır.

II-Kubbe tasarımlıdır.

III-Kubbesinde bir açıklık bulunmaktadır.

IV-Girişi üçgen alınlıklıdır.

V-Tüm tanrılar anlamına gelmektedir.

Roma heykel sanatının özellikleri şunlardır:

I-Propaganda aracıdır

II-Gerçekçi ifadeler içerir

IV-Belgesel yönü ortaya çıkar

Yunan heykel sanatının özelliklerinden biri: "III-Simgesel anlatımların yer almasıdır".

I-Büyük İskender ve Pers Kralı III. Darius arasındaki Issos Savaşı'nı anlatan

II-Perslilerin korku ve panik havasını gerçekçi bir şekilde idafe eden

III-Yunan sanatçı Philoxenos'dan kopyalanan

IV-At figürlerindeki kısaltımlarla dikkat çeken

Yukarıda özellikleri belirtilen Roma mozaiği "Danseden Faun Evi" nde bulunmaktadır.

Kentlerin en saygın yapıları olan tapınaklar ve kutsal alanlar genellikle kentle bağlantılı hakim bir tepe üzerinde kurulan yukarı kent anlamına gelen akropolis'te yer almaktadır.

Korinth Düzeninin temel ögesi olan sütun başlığı Klasik Dönem Yunan Sanatı'nda ortaya çıkmıştır. Önceleri tapınakların iç mekânlarda tercih edilen Korinth sütun başlığının diğer mimari unsurlarla birlikte bir düzen meydana getirmesi için ise hemen hemen yüz yıl sonraya denk gelmektedir.

Dinî mimaride daha önceleri bir tapınakla ilişkili olan altarların (sunak),
seküler bir nitelik kazanarak bağımsız yapılara dönüşmesi ve büyük boyutlu tapınakların tasarımında tek veya çift sıra sütun dizili (peripteros ve dipteros) planların giderek daha az tercih edilmesi, bunun yerine agoraların çevresinde prostylos (ön sıra sütunlu) planlı ve daha küçük boyutlu tapınakların yer alması Helenistik dönemde ortaya çıkan eğilimlerdir.

Bu dönem Yunan heykelleri, bacak ve kolların gövdeden ayrılması, çıplak oluşları ve desteğe ihtiyaç duymamaları nedeniyle Doğu ve Mısır örneklerinden ayrılır.

Arkaik dönem Yunan heykel sanatında Girit-Peloponnesos, Attika ve İonya (Batı Anadolu) bölgesi olmak üzere üç farklı ekolün olduğu kabul edilir.