SANAT TARİHİ

Babil Uygarlığı: Güney Mezopotamya’da yaklaşık 1250 yıl varlığını sürdüren
Babil, Eski, Orta ve Yeni Babil Krallıkları olmak üzere üç siyasi döneme ayrılır. Babil adı, hem bir kentin hem de kralığın adıdır. Eski Babil Krallığı’nın en önemli kralı Hammurabi (MÖ 1728-1686)’dir. Hammurabi’nin yazdırdığı kanunlarda toplumda düzenin nasıl sağlandığı, suç çeşitleri ve cezaları ayrıntılı olarak belirtilmektedir. Neredeyse tüm Mezopotamya’ya kendi yasalarını kabul ettiren Hammurabi’nin gücünü siyah bazalt taşından yapılmış bir stel simgelemektedir. Susa kentinde bulunan2,25 metre yüksekliğindeki bu stelin en üstünde Hammurabi, Yasaları yapmak için Güneş Tanrısı’ndan emir alırken tasvir edilmiş, bu sahnenin altına da 282 maddelik yasa kazınarak yazılmıştır.

Eski Mısır uygarlığı yazının keşfi ile başlamakta MÖ 332 yılında Büyük
İskender’in Mısır’ı ele geçirmesiyle sona ermektedir. Bu tarihten sonra Mısır’da İskenderiye şehri kurulmuş ve bölgede Helenistik Dönem kültürü başlamıştır. MÖ
31 yılında Mısır’a Romalılar hakim olmuştur.

Basamaklı ilk piramitten sonra Eski Krallık Dönemi’nde Giza, Sakkara arasındaki bölgede irili ufaklı 70 kadar piramit inşa edilmiştir. Bu piramitler arasından özellikle Giza üçlüsü, piramit yapımının bir daha aşılamayan doruk noktasını oluştururlar. Bu dev kütlelerin her birisi, Kutup Yıldızı’na ve güneşin dikey
eksenine doğru kusursuzca hizalanmıştır. İlk yapılan piramit en kuzeydeydi ve
üçünün en büyüğüydü. Dördüncü hanedanlık (MÖ 2680-2560) zamanında
Herodotes’un Keops dediği ikinci firavun Khufu için yapılmıştı. Güneye düşen
bir sonraki piramit Herodotes’un Kefren dediği üçüncü firavun Khufu’nun oğlu
Khafre; ortadaki piramidin güneybatısında yer alan sonuncu ve en küçük piramit
ise Herodotos’un Mycerinus dediği Khafre’nin oğlu Menkare tarafından yaptırılmıştı (Roth 2000:235). Bunlardan 231 m genişlik ve 146 m yüksekliğindeki Keops piramidi insanoğlunun inşa ettiği en büyük yapıdır.
Piramitlerin mezar odası ve tapınak bölümü olmak üzere iki ana bölümleri
bulunur. Mısır insanı için mezar odası, tanrıyı temsil eden firavunun bulunduğu
kutsal alanı ifade ediyordu. Tanrısına hediye sunmak isteyen ziyaretçilerin mezar
odalarını tahrip etmesine ve daha önemlisi firavun ve ailesinin huzurunun bozulmasına engel olmak için piramitlerin dış kısımlarındaki çevre alanlara hediye sunmak isteyen ziyaretçilerin hediyelerini sunabilecekleri ve tapınabilecekleri tapınaklar inşa edilmiştir. Piramitlerin mezar odalarına ulaşılamaması için mezar odası her zaman piramidin merkezine inşa edilmiyor, farklı, şaşırtmalı, bulunamayacak şekilde yapılıyor, giriş ve dehlizler labirent gibi düzenlenerek mezar odası korunmaya çalışılıyordu.

Resim: Mısır’da resim, insanların beğenisine sunulmak için değil, ölümden sonraki yaşamda ölene kılavuzluk etsin, ona yardımcı olsun diye yapılırdı. Piramitlerin içindeki resimlerde özellikle Ölüler Kitabı’ndaki konular işlenir, Tanrı Anubis ile ölenin iyilik ve kötülükleri ve nasıl bir ölüm ve geleceğe sahip olduğu gösterilirdi. Mısır resminde sanatçı, konuyu nasıl rahat anlatabiliyorsa figürleri o açılara göre düzenlerdi. Bu yüzden bir resimde birden çok farklı açı kullanılabilmekteydi. Perspektif ve tonlama gibi resme derinlik kazandıracak düzenlemelere başvurulmaz, çok açılı anlatıma uygun olarak figürlerin başları profilden, vücutları cepheden, ayakları yandan gösterilirdi (Resim 1.25). Gözlerin profil düzenlemeye göre tek olması gerekirken bazen iki tane işlendiği de olurdu. Ağaç gövdeleri boydan, üstündeki çiçekleri yukardan, bir havuz üstten ama içindeki balıklar yandan gösterilirdi Mısır’da yaşam, inanç ve gelenekler sanatçının resmi kurmada temel bakış biçimini oluştururdu. Buna göre resmin içindeki figürler belli bir hiyerarşiye göre yerleştirilir, tanrı-kral/firavun resimde yer alıyorsa merkezde ve daha büyük boyutlu, diğer figürler firavuna göre daha küçük boyutlu işlenirlerdi. Mısır resmi çok sıkı yasalara göre yapılırdı. Örneğin erkeklerin tenleri, kadınlarınkinden daha koyu boyanırdı. Sanatçılar güzel
yazı yazmak, imgeleri ve simgeleri, açıklık ve belginlikle taşa oymak zorundaydılar. Mısır tanrılarının görünümleri önceden sıkı sıkıya saptanmış ve kalıplaşmıştı. Bu kalıpların dışına çıkılamazdı.

Günümüzden yaklaşık beş bin yıl önce, ilk kez Mezopotamya coğrafyasında Sümerler tarafından kullanılan yazı, insanlığın en büyük buluşlarından biridir.

İnsanlığın en uzun evresini kapsayan, avcılık ve toplayıcılığın insan yaşamında etkin rol aldığı Taş Devri’nde taş, en temel kültürel üretim objesidir.

Güneydoğu ve Orta Anadolu’da, yaklaşık MÖ 7000’lerde ilk çanak çömlek üretimine başlandığı bilinmektedir. İlkin çanak çömlekler elle şekillendirilmiş, zamanla kalıplar kullanılmış ve MÖ dördüncü bin yılda da seri üretime olanak veren çömlekçi çarkı kullanılmaya başlanmıştır. Dolayısıyla Anadolu ve çevresinde MÖ 7000-6000 arası Çanak Çömlekli Neolitik olarak değerlendirilmektedir. Bu döneme damgasını vuran en önemli değişim ise geçim ekonomileri hayvancılık ve tarıma dayanan çiftçi köylerinin kurulmasıdır. Orta Anadolu’nun bu dönemi en iyi temsil eden yerleşmesi, Çanak Çömlekli Neolitik’in yaşam biçimlerinin açıklanmasında önemli bir konuma sahip, Konya Ovası’nda yer alan Çatalhöyük’tür.

Erken Tunç Devri yerleşimlerinden Çorum Alacahöyük kazılarında ele geçen altın, gümüş ve tunç gibi madenlerden yapılmış silahlar, takılar, kaplar, güneş kursları ve heykelciklerden oluşan mezar armağanları bu dönemin önemli sanat eserleridir (Resim 1.4).

Anadolu’ya MÖ üçüncü bin yılın başlarında olasılıkla Kafkasya’dan göç ettikleri varsayılan Hititlerin başkenti, Çorum İli sınırları içinde kalan ve eski adı Hattuşa olan Boğazköy’dür.

Urartu Uygarlığı: MÖ 9.-6. yüzyıllar arasında Doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran Bölgelerinde egemenliğini sürdüren Urartu Krallığı, çekirdeğini Van Gölü ve çevresinin oluşturduğu bir coğrafi bölgede varlık göstermiştir.

Frig Uygarlığı: Frigler Anadolu’ya gelen Balkan kökenli boylardan biridir. Siyasal bir topluluk olarak ilk defa MÖ 750’den sonra ortaya çıkmış, Midas Dönemi’nde (MÖ 725-695/675) bütün Orta ve Güneydoğu Anadolu’ya egemen, güçlü bir krallık düzeyine ulaşmışlardır.

Mezopotamya (Yunanca π) eski Yunanlılar tarafından, yaklaşık bugünkü Irak topraklarına denk gelen, Dicle ve Fırat Nehirleri arasında yer alan araziye verilen addır. Irmaklar arasındaki ülke anlamına gelmektedir. Dicle ve Fırat Nehirlerinin doğdukları Güney ve Güneydoğu Anadolu’dan denize döküldükleri Basra Körfezi’ne kadar olan toprakları içerisine alan Mezopotamya’nın kültürel sınırları kesin olarak belirlenemese de günümüzde Irak, Kuzeydoğu Suriye, Güneydoğu Anadolu ve Güneybatı İran topraklarından oluştuğu söylenebilir (Leick 2002:xiii; Köroğlu 2009:11-12).

Mısır’da piramit mimarisi birdenbire başlama- mış, ölülerini koruma ve gömme âdetlerinin yerleşmesi ve bunların mekânların içlerine yerleştirilmesi geleneğinin oluşmasından sonra ortaya çıkmıştır. Mısır’da basit toprak altı gömüden farklı olarak ölülerini bir mekânla sınırlama ve etrafına hediyeler koyarak gömmenin erken örnekleri mastabalardır

Tarihte yazıyı ilk kullanan medeniyet Mezopotamya coğrafyasında yaşayan Sümerler olmuştur.

Taş Devri'ne ait en eski anıtlar Neolitik Dönem'de görülmeye başlanmıştır. Yalın bir şekilde ayakta duran taş, dikilitaş veya menhir adını almakta ve anıtların atası sayılmaktadır.

Menhirlerin ölü insanın ruhuna devamlı bir barınak sağlamak amacıyla dikildikleri sanılmaktadır. Üçte ikisi toprak altında bırakılan menhir, aynı zamanda insanla doğa arasında bir birleştiricidir. Aslında menhirler insan eliyle taşta var olmayan bir anlam kazanmış ve simgesel bir niteliğe bürünmüşlerdir.

Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda yaygın olarak inşa edilen ve iki odadan oluşan ev tipidir. Ev planı girişte küçük bir ön oda, arkada ise ocaklı uzun bir odadan oluşur.

Kalın surlar ve kapılar, ahşap sütunlu kral sarayları ve tapınaklarıyla Hitit mimarlığının yüksek bir yeteneğin ürünü olduğu kabul edilmektedir. Anadolu’da anıtsal heykel sanatının Hititler ile başladığı söylenebilir.

Bu yapı çeşidi Sümer medeniyetine aittir.