SANAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Pantheon

Megaron

Erken Bizans dönemi

4

Ayasofya

Kalay

Efsaneler

Cam sanatı

İpek

Taşınabilir mozaik

Erken Bizans Dönemi’nde Hristiyanlığa bağlı olarak mimari uygulamalar gerçekleştirilmişse de 200 yılı öncesine tarihlenen dinî nitelikli bir yapı, henüz tespit edilememiştir. 232/233 yıllarına tarihlenen Dura Europos’taki (Suriye-Salihiye) bir ev-kilise bu döneme tarihlenen tek örnektir

Erken Bizans Dönemi’nde imparatorun zaferi ya da diğer önemli olaylar için
Roma geleneklerinin devamı olarak zafer sütunları ve zafer takları yapılmıştır. Çemberlitaş, Yılanlı Sütun, Obelisk, Kıztaşı, Gotlar Sütunu ve Teodosios Zafer Takı İstanbul’daki önemli örneklerdir.

Bizans imparatorlarının 4.-9. yüzyıllar arasında kesintisiz olarak yaşadıkları
Büyük Saray zamanla önemi yitirmiş, özellikle Komnenoslar Dönemi’nde Ahırkapı-Sarayburnu arasındaki Mangana Sarayı ile Ayvansaray’daki Blakhernai Sarayı önem kazanmıştır. Bizans kaynaklarına ve bu bölgedeki kalıntıları görmüş
seyyahlara göre, Mangana Sarayı kompleksinde manastır, kilise, mezar yapısı,
hastane, kütüphane gibi yapılar yer almaktaydı. Blakhernai Sarayı ise batısından
surlara bitişik olarak Haliç’e kadar inen dik yamaçta teraslar üzerine kurulmuştu.
5. yüzyılda bu bölgede önce Meryem’e ithaf edilen bir kilise, kısa süre sonra da
çok sayıda konak inşa edilmiştir. 10. yüzyılda inşa edilen yapılarla bölgede bir
saray kompleksi oluşturmuş, 11. yy’da semt, Bizans imparatorları tarafından tercih edilen bir yer olmuştur. Blakhernai Saray kompleksinden günümüze Tekfur
Sarayı (10.-14.yy; Şekil 4.2), bazı set duvarları ve mahzenler kalmıştır. Günümüze sağlam ulaşan Tekfur Sarayı avluya kemerlerle açılan tonozlu bir zemin katı ve üzerinde yer alan iki kattan oluşmaktadır.

Evler: Bizans ev mimarisinde Roma geleneği sürdürülmüştür. II. Teodosios Dönemi’nde (408-450) İstanbul’un 14 mahallesini anlatan Notitia Urbis Constantinopolitanae’de, revaklı ve revaksız bir iç avlu (atrium) etrafındaki odalardan oluşan tek ya da iki katlı evlerin varlığından bahsedilmektedir. Erken Bizans Dönemi İstanbul’unda Geç Roma’da görülen insula (apartman) tipi evlerin de bulunduğu bilinmektedir. 7. yüzyıldan sonra evin ana yaşam bölümü olan atriumdan üst katlardaki cumbalı salonlara geçilmiştir. Arkeolojik kazılar 11. ve 12. yüzyıllarda evlerin, Geç Antik Devir’in görkem ve anıtsallığını yakalayamadıklarını göstermektedir.

4.-6. yüzyıl sonu arasında kiliselerinin temel plan tipini bazilika oluşturmuştur. Bazilikalar, genellikle sütunlarla ayrılan üç ya da beş nefli naoslu, doğuda
apsisi, apsisin kuzeyinde ve güneyinde pastoforium odaları, batıda atriumu bulunan ve yine batıda atriumdan kiliseye giriş holü olarak nitelendirilen nartekse sahip doğu batı yönünde dikdörtgen planlı ve galerili yapılardır. Erken Bizans Dönemi bazilikaları, örtü sistemi ve mimari özelliklerine göre 4’e ayrılırlar:
1- Ahşap Örtülü (Helenistik) Bazilika; 2- Tonoz Örtülü Bazilika; 3- Kubbeli Bazilika; 4- Transeptli Bazilika. Transeptli Bazilika, örtü sistemine göre değil de mimari özelliğine göre isimlendirilmiştir. Transept, kiliselerde naos’un doğusunda, apsisin batısında doğu batı doğrultusundaki yapıyı, kuzey güney yönünde dışa taşkın şekilde vurgulayan enine nef olarak da adlandırılan bölümdür.

Geç Bizans Dönemi (1261-1453)’nde 1330’a kadar İstanbul’da Orta Bizans Dönemi geleneklerini sürdüren Kapalı Yunan Haçı planlı kiliselerin yanı sıra dehizli
tip, tek nef­li ve yonca planlı farklı plan tipinde kiliseler inşa edilmiştir.

İstanbul ve Anadolu’daki Erken Bizans Dönemi resim örneklerinin büyük çoğunluğu günümüze ulaşamamıştır. Bunun nedeni 726-843 yılları arasında yaşanan ikonakırıcı (ikonakalzma) dönemdir. Ancak, bu dönemin etki alanı dışında kalan (Batı Roma, Mısır ve Kıbrıs gibi) bölgelerdeki Erken Hristiyan Dönemi yapılarının fresko ve mozaik tekniğinde yapılmış resimleri günümüze gelebilmiştir.

İkona: Grekçe “Eikon” (resim, suret, tasvir) kelimesinden gelen İkona, boya ile ahşap panel üzerine yapılan ve ibadet amacı taşıyan dinî konulu resimlerdir.
Mine (emaye): Toz cam ve maden oksidi karışımıdır. Bu madde madeni eser
üzerine çökertilerek veya oyularak açılan yuvaların içine doldurulup, eser fırınlanır; ısı ile eriyen cam madde, madene yapışarak parlak ve renkli mine dolguyu meydana getirir. Ankostik: Eriyik hâlde balmumu bağlayıcı ile pigmentlerin karışımından elde edilmiş boyalarla yapılan resim türü. Tempera: Boya maddesinin tutkallı suyla ve yumurta akıyla karıştırılmasından elde
edilen teknik. Sivaslı Kırk Şehitler: 320 yılında Hristiyanlığı kabul eden 40 Roma askeri Sivas'ta buz tutmuş bir gölde donarak ölüme terkedilmiştir. İkonastasis: Kiliselerde naos ve bemayı ayıran, üzerinde genellikle 12 Bayram sahnelerinin tasvir edildiği ikonaların asılı olduğu duvar.

Bizans maden eserleri altın, gümüş, bakır, bronz, demir ve pirinç gibi malzemelerden üretilmiştir. Altın ve gümüş eserler cam, fildişi ve ipek gibi imparatorluğun lüks objeleri arasında sayılmaktadır. Altın malzeme taç, bilezik, yüzük, kemer, madalyon, kolye, küpe gibi süs eşyalarında tercih edilirken gümüş daha çok imparatorların hükümdarlık yıl dönümü kutlamalarında yapılan hediyelik eşyalarda ve Ökaristi Ayini’nde kullanılan litürjik maden eserlerin üretiminde tercih edilmiştir.

Geç Bizans Dönemi’nde İstanbul’da üretildiği düşünülen Zeuksippos Seramikleri görülmektedir. Anadolu’da gerçekleştirilen son yüzey araştırmaları ve kazılarda da bu grubun örnekleri ile karşılaşılmaktadır. İnce ve zarif bir üretim grubu
olan Zeuksippos seramikleri krem rengi veya pembe astarlıdır. Sarı ve hardal sarısı renklerdeki bu seramiklerin daha geç örneklerinde yeşil sır kullanılmıştır. Kabın iç kısmının merkezdeki iç içe dairelerden oluşan bezeme karakteristiktir. Daha geç örneklerinde insan ve hayvan figürleri de görülür. Geç Bizans Dönemi’nde ayrıca chamlevé, slip boya, tek renkli sırlı seramiklerin üretimi de devam etmiştir.