SAĞLIKLI YAŞAM - Deneme Sınavı - 14

İnsan ve hayvanlarda hastalık yapma yeteneğinde olan virüs, bakteri gibi mikropların, hastalık yapma özelliklerinin ortadan kaldırılması, öldürülmesi ya da mikropların salgıladığı zehirlerin (toksinler) etkilerinin ortadan kaldırılarak, geliştirilen biyolojik maddelere “Aşı” denir. Aşının insanlara yapılması sonucu, o hastalığa karşı direnç geliştirilmesine “Bağışıklama” denir.

Aile planlaması yöntemleri kullanılarak gebeliğin önlenmesinde kullanılan modern yöntemler:  Doğum kontrol hapları, gebeliği önleyici iğneler, deri altı kapsülleri, rahim içi araç, diyafram, kadın kondomu, erkek kondomu, sipermisidler, kadında tüplerin bağlanması, erkek sperm kanallarının bağlanması şeklinde sıralanabilir.

Anyonik: Negatif yüklü bir yüzey aktif iyona sahiptir. Sodyum alkilbenzen sülfonat, örneklerindendir. Temizleme gücü yüksek olan maddelerdir. II ve IV numaralı ifadeler ise iyonik olmayan yüzeyel temizleyicilerin özellikleridir.

Deterjanlar sabunlardan farklı olarak :

Petrol ürünlerinden elde edilirler. Sert ve asidik sularda bile iyi temizleme yaparlar, çökelme olmaz. Sabuna oranla daha fazla eşyayı ıslatma kabiliyetine sahiptir. Daha az miktarı ile temizleme işlemi yaptıklarından ekonomiktirler. Asidik pH’da işlem görürler. Çok fazla katkı maddesi içerirler (fosfatlar, beyazlatıcılar, ağartıcılar, enzimler, köpük düzenleyiciler gibi).

İnsan vücudunun 24 saatlik sürede, saat dilimlerine göre gösterdiği fizyolojik ve biyolojik değişimlere “sirkadian ritim” denir. Uyku, bunlardan birisidir. Kaliteli uyku için belirli saatte yatma ve kalkma gereklidir. Melatonin isimli hormon, uyku-uyanıklık ritminin düzenleyicidir. Gece ışığa maruz kalma, melatonin salınımını değiştirerek sirkadiyen ritm uyku bozukluklarına neden olmaktadır.

Toplu alanların hijyeni çevresel hijyen kapsamında değerlendirilirken diğer şıklardaki ifadeler kişisel hijyen uygulamalarına örnektir.

Genel hijyen uygulamaları, birincil koruma önlemleri içerisinde yer alır. Ancak kişisel hijyen uygulamalarının bazıları hem birincil hem de ikincil koruma önlemleri olabilir. Örneğin; bulaşık yıkamak için sıcak-soğuk sudan ve deterjandan etkilenmemek için eldiven kullanmak, birincil koruma önlemlerinde yer alır. Ancak kişide lateks eldivene karşı hassasiyet oluşmuşsa, hızla seyreden dermatid adı verilen alerjik reaksiyon oluşabilir. Bu durumda allerji sonucu dermatid gelişen elin, uygun ilaç ve kremlerle tedavisi gerekebilir. Bu da ikincil korumaya girer.

Banyo Yapılan Suyun Sıcaklığı
• 15-20 °C çok soğuk
• 21-25 °C soğuk
• 26-32 °C ılık
• 33-35 °C nötr
• 37-38 °C ideal (Derideki kirleri temizleyerek, kişide rahatlık duygusu oluşturur.)
• 39-45 °C çok sıcak (Üst sınırlarda ve uzun süreli maruziyette yanıklara neden olabilir.)

Kontaminasyon: Elin görünür bir şekilde toz, kir, yağ, kan, kimyasal madde vb. kirleticilerle kirlenmesidir.

Dekontaminasyon: Kirliliğin giderilmesi, kirleticilerin uzaklaştırılmasıdır.

El yıkama: Ellerin, klasik olarak sabun ve su ile yıkanması, kirleticilerin dekontamine edilmesidir.

El hijyeni: Elin, geçici florasının yani hastalık yapıcı mikroorganizmaların tamamen uzaklaştırılabilmesi ya da yok edilebilmesi için yıkanması, antiseptik solüsyon/maddelerle ovularak
temizlenmesidir.

Flora: Bir insan vücudunda normalde var olan mikrobiyolojik yapılara (bakteriler, virüsler, funguslar/mantarlar ve küçük tek hücreli canlılar) “mikrobiyolojik flora” denir.

Antimikrobiyal (İlaçlı, Dezenfektanlı) Sabun: İçinde mikroorganizmaları öldürmek, aktivitelerini durdurmak, çoğalmalarını önlemek için antiseptik adı verilen kimyasallar olan sabundur. Bu tür sabunların deterjan aktivitesi, deriden geçici mikroorganizmaları veya diğer kirletici maddeleri su ile birlikte yerinden çıkarmak amaçlıdır. Bu ürünler; sağlık hizmetleri, bebek-çocuk-yaşlı bakım hizmetleri, hayvancılık, gıda üretim ve hazırlama yerleri gibi mikroorganizmalarla karşılaşma olasılığı yüksek olan yerlerde önerilir. Mikroorganizmaların direnç kazanmasına neden olabileceğinden,
toplumsal düzeyde günlük yaşamda bu ürünlerin kullanılması önerilmez. Mikroorganizmaları etkisiz hâle getirmek ve/ veya büyümelerini geçici olarak baskılamak için ellere uygulanmak üzere tasarlanan ve alkol içeren sıvı, jel veya köpük ürünler ise alkol bazlı (el) ovma ürünleridir.

Bireyin gereksinim duyduğu enerji ve besin ögelerinin yeterli miktarlarda ve uygun zamanlarda alınması, yeterli ve dengeli beslenme olarak tanımlanır.

Beden sağlığının korunması ve vücut ağırlığının dengede tutulması için besinlerle alınan enerji ile, harcanan enerjinin eşit olması gerekir. Bu açıdan besinlerin içerdiği enerji miktarları ve bireylerin harcadığı enerji miktarının bilinmesi önem taşır. Bireylerin kendi vücut yapıları ve yaşam tarzlarına göre sağlıklı beslenme planlarının oluşturulması için öncelikle günlük enerji gereksinimi belirlenmelidir.

Güvenli besin; fiziksel, kimyasal ve biyolojik açıdan temiz, bozulmamış, besin maddesidir. Doğru beslenme, besinlerin uygun içeriğe sahip olması yanında hijyenik ve güvenli besin tüketimini gerektirir.

Pestisit; bitki ve hayvanları, zararlılardan korumak için kullanılan kimyasal maddelerdir. Besinlerle gelen doğal toksinler, tarımsal ürünlerde kullanılan pestisitlerin kalıntıları, ağır metaller ve deterjan kalıntıları gibi maddelerin oluşturduğu riskler kimyasal tehlikelerdir.

Bireylerin kendi vücut yapıları ve yaşam tarzlarına göre sağlıklı beslenme planlarının oluşturulması
için öncelikle günlük enerji gereksinimi belirlenmelidir. Vücudun günlük enerji gereksinimi; bazal
metabolizma hızı, fiziksel etkinlikler ve besinlerin sindirimi için harcanan enerjinin toplamından
oluşur. Toplam enerji tüketiminin %60’ı, bireyler arasında farklılık gösteren bazal metabolizma hızı için harcanır.

Boş enerji olarak nitelendirilen ve herhangi bir besleyici özelliği olmayan ancak enerji içeren besinler beslenme dengesini olumsuz etkiler. Şeker, alkol ve bazı rafine besinler, boş enerji kaynaklarına örnek olarak verilebilir.

Doymuş yağ asidi kaynaklarına tereyağı, iç yağ, kuyruk yağı, krema ve kaymak gibi hayvansal kaynaklı yağlar örnek verilebilir. Doymamış yağ asitleri ise tekli ve çoklu doymamış yağ asitleri olarak sınıflandırılır ve oda sıcaklığında genellikle sıvı formda bulunurlar. Tekli doymamış yağ asitlerinin kaynağını zeytinyağı, fındık yağı, kanola ve kolza yağı; çoklu doymamış yağ asitlerinin kaynağını ise balık, balık yağı, ayçiçek yağı, mısır özü yağı, pamuk yağı, ceviz ve keten tohumu gibi besinler oluşturur.

Besinlerin gruplandırılmasında, genellikle dört yapraklı yonca olarak adlandırılan model kullanılır. Bu modelde besinler; et, yumurta ve bakliyat ürünleri, süt ve süt ürünleri, taze sebze ve meyveler, tahıllar ve tahıl ürünleri olarak dört besin grubunda sınıflandırılırlar.

Bazı hormonların ve hormon benzeri ögelerin yapımında, yağda çözünen vitaminlerin (A, D, E, K vitaminleri) emiliminde, vücudun enerji gereksiniminin karşılanmasında, vücut ısısının ve iç organların korunmasında görev alan yağlar, vücut için gerekli elzem yağ asitlerini içeren maddelerdir. Elzem yağ asitleri, insan vücudu tarafından sentezlenemeyen ve besinler ile dışardan alınması gereken yağ asitleridir.

Sağlıklı bir beslenme düzeninde; yetişkin bir birey enerjisinin %10-15’ini proteinlerden, %55-60’ını
karbonhidratlardan, en fazla %30’unu yağlardan sağlamalıdır.