SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

Uzamış Yas Bozukluğu (UYB) ise uzun süren ve yoğun bedensel ve ruhsal belirtiler içeren bir yas durumu anlamına gelmektedir. Yas aradan geçen zamana rağmen, adeta ilk günkü gibi acı ve tazedir. Karmaşık yastan farklı olarak, akut dönemde yasın son derece normal bir durum olduğu, sadece fazla sürmesinin ve yoğunluğunun anormallik içerdiği belirtilir (Prigerson vd., 2009). Uzamış yas bozukluğu yasın üzerinden altı ay geçmesine rağmen, bir türlü giderilemeyen hasret duygusu, yeterli bir sonlanamayış hissi ve yeni duruma uyum sağlayamama gibi çeşitli belirtileri kapsar (Maciejewski vd., 2016). Çekirdek semptomlar, kayba ilişkin yoğun hasret, keder ve ızdırap duygusu ve ölen kişi ile aşırı zihinsel meşguliyet, sosyal etkinliklere katılmak istememe, dünyadan uzaklaşma, ölümü kabullenmekte zorluklar, derin üzüntü, olumlu duygular hissedememe, duygusal küntlük ya da donukluk söz konusudur. Bu bozukluk Dünya Sağlık Örgütü tanı kriterlerinde (ICD-11) ilk kez ayrı bir tanı olarak yer almıştır.

Karmaşık yas ile uzamış yas bozukluğunun ortak noktası kabul edilen (bk. Maciejewski vd., 2016) ve Amerikan Psikiyatri Derneği (APA) tarafından tanılama rehberine giren (DSM-5) Süregiden Karmaşık Yas Bozukluğu tanısı mevcuttur. Bu tanı, ayrı bir kategori olmayıp ilgili rehberin Travma ve Stresör ile İlgili Bozukluklar kısmında yer alır. Bu bozukluk sevilen kişinin kaybından en az bir yıl sonra da devam eden, ölen kişiye hasret, özlem, duygusal uyuşukluk, insanlardan uzaklaşma, ölen kişi ile bir arada olabilmek için ölümü isteme gibi belirtileri içerir.

Bizim için önem taşıyan her türlü insan ya da nesnenin kaybı yas sürecini doğurur. Bu kayıplar organ kaybı, sağlığın kaybı, taşınma, çocukların evden ayrılışı, ölüm gibi somut ve fiziksel olabildiği gibi yaşlanma ya da boşanma ile gelen rol kaybı veya göç ile gelen bireysel kimlik değişimi gibi soyut nitelik de taşıyabilir.

Bir gencin intiharı ile hastalık sonunda ölümü aynı etkiyi yaratmaz.

Kayıptan hemen sonraki yas, yani akut yas tek başına zihinsel bozukluk sınıflandırmasının içinde yer almaz.

Birinin acı çekmesi, gülmesi ya da ağlaması gibi herhangi bir eylemi gördüğümüzde ve hatta işittiğimizde bile bedenimizin bu eylemi biz gerçekleştiriyormuşuz gibi tepki vermesini sağlayan fenomene aynalama (mirrroring) ya da yansıtma denir. 

Birey yıkılan kendilik, dünya ve gelecek ile ilgili inanç sistemleri üzerine yeni ve uygun bir inanç sistemi oluşturur. Bu yeni sistemde hayal kırıklığı takdir ve şükretmeye; öngörülemezlik hazırlıklı olmaya; kırılganlık ise kişisel cesaret ve güce dönüşür (Janoff-Bulman, 2004). Bu dönüşme sürecine Travma Sonrası Büyüme (TSB) adı verilmektedir. Yani yaşanan travmalar bir tür bilgelik sürecine de dönüşebilir. TSB’ye örnek vermek gerekirse, travma ile birlikte birey hayatının artık garanti altında olmadığını anlar ve yaşadığı her güne bir önem ve ayrıcalık atfeder, böylelikle şükran duygusu artar.

Son yıllarda sosyal-bilişsel sinirbilim alanında birçok araştırma beyindeki empatiye aracılık eden biyofiziksel bileşenleri tanımlamaya başlamıştır (Decety ve Jackson, 2006). Bu bileşenler birinin acı çekmesi, gülmesi ya da ağlaması gibi herhangi bir eylemi gördüğümüzde ve hatta işittiğimizde bile bedenimizin bu eylemi biz gerçekleştiriyor muşuz gibi tepki vermesini sağlar. Bu fenomene aynalama (mirroring) ya da yansıtma denir ve bundan sorumlu beyindeki sisteme ayna nöronlar adı verilmektedir (Iacoboni, 2009).

Empati ötekinin neler deneyimlediğini o kișinin düșünce çerçevesi içinde değerlendirerek duygusal olarak anlama ve ötekinin duygularını özümseyebilme yeteneği olarak tanımlanabilir (Altınbaş, Gülöksüz, Özçetinkaya ve Oral, 2010, s.1).

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmıştır.

Dolaylı Travma ya da Üstlenilmiş Travma McCann ve Pearlman (1990) tarafından tanımlanan, görevleri gereği hastaları ya da danışanlarıyla yoğun ilişki kuran, daha çok ruh sağlığı elemanlarının sergilediği birikimsel travmatik belirtilerdir.

İnsanların acı çekmesinin en önemli nedenlerinden olan terör, savaş, doğal afetler, kazalar, istismar ve cinsel suçlar, göç, insan kaçakçılığı gibi olaylar pek çok kitleyi eş zamanlı etkilemekte ve ruhsal sağlığı ciddi biçimde bozabilmektedir. Hatta şiddet içerikli olaylar, 15-44 yaş aralığında dünya çapında en önde gelen ölüm nedenlerinden biri haline gelmiştir.

Belirgin bir dizilimi olan yas tepkisi yoktur. Kübler-Ross’un (1969) önerdiği Şok-İnkar, Öfke, Pazarlık, Depresyon, Kabul şeklindeki yas tepki sıralaması günümüzde tartışmalı bir modeldir (akt. Stroebe, Schut, Boerner, 2017).

Normal şartlarda yas deneyimi kişiden kişiye değişmekle birlikte, sürecin aşağı yukarı 6-24 ay içerisinde tamamlanması gerekir.