SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

En belirgin yas tepkileri ölen kişi için yoğun bir özlem duygusu, büyük bir üzüntü ve keder, duygusal patlamalar, ölen kişinin anıları ve düşünceleri ile sık sık meşgul olma, dikkat, bellek ve konsantrasyon zorlukları, bedensel yakınmalar, huzursuzluk, kaygı, uyku ve iştahta değişiklikler, bağışıklık sisteminde değişiklikler, gündelik işlerin aksaması ya da askıya alınmasıdır.

Belirgin bir dizilimi olan yas tepkisi yoktur. Kübler-Ross’un (1969) önerdiği Şok-İnkar, Öfke, Pazarlık, Depresyon, Kabul şeklindeki yas tepki sıralaması günümüzde tartışmalı bir modeldir . Sabit bir dizilimden öte, her birey ölüm olgusuna farklı tepkiler verir.

Yas tutan kişilerin ölen kişilerin fiziken içinde olmadığı ancak sembolik olarak onları yaşattıkları yeni hayatlarına yavaş yavaş uyum sağlamaları beklenir. Bu kişiler ölümü inkar ediyor ve üzerinden aylar, hatta yıllar geçmesine rağmen ölüm sanki dün gerçekleşmiş gibi hissediyor, davranıyor, onu düşünmeden edemiyor ve özlem duygusu kişiyi yiyip bitiriyor ise yas farklı bir seyir izlemektedir. Bu farklı görünüm alan yazında Patolojik Yas (Volkan, 1970), Uzamış Yas Bozukluğu (Prigerson vd., 2009), Karmaşık ya da Komplike Yas (Shear, 2015; Shear vd, 2011), Çözülmemiş Yas, Atipik Yas, Travmatik Yas gibi pek çok iç içe geçen tanımlamalar ile açıklanır. Bunlardan üzerinde en fazla uzlaşılan ve en geçerli kabul edilen Karmaşık Yas ve Uzamış Yas Bozukluğu ile Amerikan Psikiyatri Derneği (APA) tarafından tanı kategorisinde yer alan Süregiden Karmaşık Yas Bozukluğu’dur.

Uzamış Yas Bozukluğu (UYB) ise uzun süren ve yoğun bedensel ve ruhsal belirtiler içeren bir yas durumu anlamına gelmektedir. Yas aradan geçen zamana rağmen, adeta ilk günkü gibi acı ve tazedir. Karmaşık yastan farklı olarak, akut dönemde yasın son derece normal bir durum olduğu, sadece fazla sürmesinin ve yoğunluğunun anormallik içerdiği belirtilir (Prigerson vd., 2009). Uzamış yas bozukluğu yasın üzerinden altı ay geçmesine rağmen, bir türlü giderilemeyen hasret duygusu, yeterli bir sonlanamayış hissi ve yeni duruma uyum sağlayamama gibi çeşitli belirtileri kapsar.

Doğal afetler (deprem, tsunami, sel, kasırga vb.), kitlesel terör ve şiddet, savaş, zorunlu göçler, işkence, seks ve insan ticareti, cinsel saldırı, tecavüz ve istismar, çocukluk çağı travmaları, teknolojik afetler (nükleer santral kazaları, maden kazaları vb.), motorlu taşıt kazaları (trafik, uçak, gemi vb.), yaşamı tehdit eden tıbbi durumlar ve beklenmedik, ani kayıplar gibi olaylar travmatik niteliktedir.

Travmatik yaşantıları olan bireylere müdahale- de bulunan yardım çalışanlarında (Ör. acil servis çalışanları, paramedik/acil sağlık çalışanları, itfaiyeciler, psikososyal müdahalede bulunmak amacıyla alana giden psikolog, psikolojik danışmanlar, sosyal hizmet uzmanları ve arama kurtarma gönüllüleri vb.) gözlemlenen bu duygu ve davranış farklılaşmasını açıklamak için alan yazında birkaç benzer ancak farklı kavramlar kullanılmaktadır.

Travmatik yaşantıları olan bireylere müdahalede bulunan yardım çalışanlarında (Ör. acil servis çalışanları, paramedik/acil sağlık çalışanları, itfa- iyeciler, psikososyal müdahalede bulunmak amacıyla alana giden psikolog, psikolojik danışmanlar, sosyal hizmet uzmanları ve arama kurtarma gönüllüleri vb.) gözlemlenen bu duygu ve davranış farklılaşmasını açıklamak için alan yazında birkaç benzer ancak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bunlar İkincil Travmatik Stres (Secondary Traumatic Stress) ya da Şefkat Yorgunluğu (Compassion Fatigue), Dolaylı Travma ya da Üstlenilmiş Travma (Vicarious Traumatization) ve Tükenmişlik Sendromu’dur (Burn-out Syndrome). Bu kavramlar birbirleriyle ilişkili ancak ayrı yapılardır

Birinin acı çekmesi, gülmesi ya da ağlaması gibi herhangi bir eylemi gördüğümüzde ve hatta işittiğimizde bile bedenimizin bu eylemi biz gerçekleştiriyormuşuz gibi tepki vermesini sağlar. Bu fenomene aynalama (mirroring) ya da yansıtma denir.

Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmalar bu sınıflandırma düzeyi bilimsel alan yazında en fazla kabul edilen ayrımdır, denilebilir. İşkence, istismar, tecavüz, terör faaliyetleri ve seks ticareti gibi kasıtlı olarak insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylardır.

Yaşam boyunca insanlar çeşitli kayıp ve kazançlar yoluyla değişim geçirirler. Her kazanç ya da kayıp onları yeni koşullara uyum sağlamaya sevk eder. Bazen kayıplar çok sevilen bir yakınının ölümü, iflas etmek, sağlığı kaybetmek şeklinde ardından yas tutulmasını gerektiren durumlar olabildiği gibi bazen de depreme, tsunamiye veya terör saldırısına maruz kalmak ya da şiddete uğramak gibi daha dehşet verici olaylarla karşılaşmaktır. Özellikle bu kayıplar aniden ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkarsa uyum sağlamak çok daha zor olur.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Bizim için önem taşıyan her türlü insan ya da nesnenin kaybı yas sürecini doğurur. Bu kayıplar organ kaybı, sağlığın kaybı, taşınma, çocukların evden ayrılışı, ölüm gibi somut ve fiziksel olabildiği gibi yaşlanma ya da boşanma ile gelen rol kaybı veya göç ile gelen bireysel kimlik değişimi gibi soyut nitelik de taşıyabilir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Bowlby’e (1982) göre bebeklerin annelerinden ayrılma tepkileri yetişkinlerin yas tepkilerine çok benzemektedir. Ayrılık sonrası ağlama, öfke nöbetleri, protesto, sitem, isyan ve inatçılık gibi davranışlar aslında kaybın geri döndürülmesi için ortaya çıkan yas tepkileridir. Bu bağlamda yetişkinlik dönemi yas tutma davranışı gelişimsel dönemlerde yani bebeklik ve çocukluk dönemlerinde yasların nasıl tutulduğu ile yakından ilgilidir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Kaybı kabullenebilmenin tek bir yolu vardır, o da yas tutmaktır.

Yas ile birey biyolojik, psikolojik ve sosyal bir değişim süreci içine girer. Bu değişim bir tür ölenin ölme nedenini anlamlandırma ve onsuz bir yaşamı kabullenme sürecidir. Bu bakımdan, her birey farklı biçimde yas tutar. Bu yas süreci bireyin kendisiyle (başa çıkma yolları ve kişilik özellikleri) ve koşullarıyla (sosyal desteğin varlığı, yas tutanların sayısı) ilgili olabildiği gibi kayıp ile olan ilişkisine, bağına ve kaybın özellikleri (yaşına, cinsiyetine vb.) ile kaybın nasıl oluştuğuna (ani ve beklenmedik) da bağlıdır.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Belirgin bir dizilimi olan yas tepkisi yoktur. Kübler-Ross’un (1969) önerdiği Şok-İnkar, Öfke, Pazarlık, Depresyon, Kabul şeklindeki yas tepki sıralaması bir modeldir. Aslında sabit bir dizilimden öte, her birey ölüm olgusuna farklı tepkiler verir; ancak genel anlamda, inkar ve şoktan kabule doğru bir süreç mevcuttur.

Karmaşık ya da Komplike yas bireyin akut yas dönemi de dahil olmak üzere, kültürel bağlamın dışında yas tutmasında uygun olmayan duygu, düşünce, davranış halleri, yası daha yoğun yaşama, yasta bir ilerleme olmaması, takılı kalma ya da yası atlatamama ve işlevselliğin bozulması gibi birtakım klinik belirtilerin eşlik ettiği bir tablodur.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Olumsuz olaylar kişinin uyum halini, kısa bir süre için de olsa başa çıkma kapasitesini beklenmedik ve sert bir şekilde zorluyor ve uzun süreli psikolojik etkilere yol açıyorsa bu yaşantılara ruhsal travma ya da psikolojik travma adı verilmektedir. Başka bir deyişle gerçek ya da göz korkutucu bir biçimde ölümle, ağır yaralanmayla karşılaşmış ya da cinsel saldırıya uğramış olma, başkalarının başına gelen travmatik olayları doğrudan doğruya görme ya da öğrenme sonrası ortaya çıkabilen özgül belirtilerle kendini gösteren ve her yaşta görülebilen klinik bir tablodur (APA, 2013).

Doğru cevap C seöeneğidir.

Travmatik olaylar çeşitli karakteristikleri (nitelik, şiddet ve süre) bakımından üç başlık altında sınıflandırılabilir (Taycan, 2019). Bunlar; 1) Bireysel ya da toplumsal düzlemdeki travmatik olaylar 2) Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylar 3) Kesitsel ya da süreğen travmatik olaylar

Kesitsel ya da süreğen travma travmanın akut ya da kronik olmasıyla ilişkili bir ayrımı içerir. Özellikle çocukluk dönemi travmaları için bu sınıflandırma daha yaygındır.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Empati Yunanca kökenli empathia kelimesinden köken almakta ve etimolojik olarak “em” ekinin karşılığı “..in içinde, içerde”; “pathia” ekinin karşılığı ise “hissetme” kelimesidir. Almanca’da empatiye karşılık kullanılan “Einfühlung” kelimesi bir başkasının yerine geçebilme yetisi anlamına gelmekte; İngilizcede ise “bir başkasının ayakkabısını giyebilme” şeklinde kullanılmaktadır (Gerdes ve Segal, 2009). Empati ötekinin neler deneyimlediğini o kișinin düșünce çerçevesi içinde değerlendirerek duygusal olarak anlama ve ötekinin duygularını özümseyebilme yeteneği olarak tanımlanabilir.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Bowlby’e (1982) göre bebeklerin annelerinden ayrılma tepkileri yetişkinlerin yas tepkilerine çok benzemektedir. Ayrılık sonrası ağlama, öfke nöbetleri, protesto, sitem, isyan ve inatçılık gibi davranışlar aslında kaybın geri döndürülmesi için ortaya çıkan yas tepkileridir. Buna göre doğru cevap B’dir.

Normal şartlarda yas deneyimi kişiden kişiye değişmekle birlikte, sürecin aşağı yukarı 6-24 ay içerisinde tamamlanması gerekir ancak bu süreci normal deneyimleyemeyen kişilerde anormal yas tepkileri ortaya çıkar. Yani, yara iyileşemez, enfekte olur. Buna göre doğru cevap E’dir.