SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

Roth ve Cohen (1986) baş etme yolları olarak yaklaşma ya da kaçınma yöntemlerinden söz etmişlerdir. Yaklaşma tarzı baş etmede sorunla yüzleşme, bilgi toplama, soruna yönelik doğrudan eyleme geçme söz konusudur. Kaçınmada ise olayın anlamını küçümseme, inkar etme görülür. İnsanlar stresle baş etme yolu olarak ya birini ya da diğerini sergiler. Yaklaşma yoluyla baş etme kaçınmadan daha işlevsel olarak görülür, ama bunu eleştirenler de vardır. Hangisinin daha etkin olduğu stresörün türüne göre de değişir. Kaçınma yoluyla baş etme kısa süreli stresörler için etkili olup uzun süreliler için değildir.

Folkman ve Lazarus (1986) problem odaklı davranışların durumu değiştirme amaçlı aktif, mantıklı, serinkanlı ve bilinçli çabalar içerdiğini belirtmektedirler. Bu çabalar sorunu belirleme, çözüm için alternatifler üretme, alternatiflerin yarar ve zararlarını değerlendirme, onlar arasından seçim yapma ve seçilen alternatifi uygulamadan oluşur (Yerlikaya, 2009). Problem-odaklı baş etme stresörün etkisini doğrudan azaltmaya ve var olan kaynakları artırmaya yönelik eylemleri içerir. Plan yapmak, plana bağlı kalmak, gerektiğinde gözden geçirmek, bir ilişkiyi sonlandırmak için psikolojik yardım almak, zaman çizelgesi hazırlamak, mesleki beceriler edinmek şeklinde örneklendirilebilir.

Duygu odaklı baş etmede problem odaklı baş etmenin aksine, uzaklaşma, kendini kontrol etme, eğer yapılacak bir şey yoksa durumu kabul etme, sosyal destek arama, kaçma-kaçınma, sorumluluğu üstüne alma ve durumu yeniden değerlendirme gibi pasif yöntemler yer alır (Folkman, Lazarus, Dunkel-Schetter, Delongis ve Gruen, 1986). Duygu-odaklı baş etme stresli olayın yol açtığı duyguları yönetme anlamına gelmektedir. İnsanlar duygularını kontrol etmek ve düzenlemek için hem bilişsel hem de davranışsal stratejiler kullanır. Arkadaşlarla sorun hakkında konuşma, rahatlamak için alkol ya da ilaç alma, sigara içme, alışverişle dikkat dağıtma, film izleme davranışsal; sorunun önemini inkar etmek, sorun hakkında daha olumlu düşünmeye çalışmak ise bilişsel stratejilerdendir.

Stresle baş etmede önemli bir etmen olan sosyal desteğin farklı tanımları vardır. Sosyal desteği birey için ulaşılabilir olan arkadaş sayısı olarak görenlerin yanında sosyal destek rakamların ötesinde olup bu destekten duyulan memnuniyettir şeklinde değerlendirenler de vardır. Algılanan konfor, güven, bakım, bir kişinin diğerlerinden aldığı yardım olarak sosyal destek tanımlanabilir. Cohen ve Wills (1985) farklı sosyal destek türleri tanımlamıştır: •Özgüven sağlayıcı destek: Başka insanların kişinin özgüvenini arttırması •Destek: Başka insanların tavsiyelerde bulunması • Eşlik etme: Aktivitelerde başkalarının yanında bulunması •Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi •Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir: •Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu •İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur. İlk basamakta organizma şok içindedir, bedenin homeostatik dengesi bozulur ve gerilim yaşanır

Bir Tepki Olarak Stres Modeli
Bu modele göre stres çevreden gelen taleplerin organizma üzerindeki etkisi sonucu organizmanın gösterdiği tepkidir. Dolayısıyla bu modelde stres kaynaklarının organizmada oluşturduğu endişe, uykusuzluk ve kalp çarpıntısı gibi çok çeşitli tepkiler değerlendirilir (Lazarus ve Folkman, 1984).

Stresten Kurtulma durumunda stres tepkilerinin ardından sempatik sistem ve HPA aksı aktivasyonu stres öncesi düzeye dönerken bedendeki değişimler de normale döner. Normale dönme sürecinde de bireysel farklılıklar vardır. Bazı insanlarda bu çok hızlı olur. Laboratuvar ortamında üç dakikalık zihinden aritmetik işleminin ardından klasik müzik dinlemenin stresten kurtulup normale dönme sürecini kolaylaştırdığı bildirilmiştir.

Geniş arterlerdeki kolesterol depoları kan akışını sınırlandırarak plak halini alır. Ateroskleroz denen bu durum felç ve kalp krizi ile sonuçlanır.

Baş etme dinamik bir yapıdır. Lazarus baş etmeyi de kişi ve stresör arasındaki etkileşim olarak görür ve ona göre baş etmenin amacı:

• Stresli çevresel koşulları azaltmak, önceki duruma dönme olasılığını artırmak,

• Olumsuz olaylara uyum sağlamak veya tolere etmek,

• Olumlu bir kendilik algısı sürdürebilmek,

• Duygusal dengeyi sürdürebilmek ve

• Diğer insanlarla doyurucu ilişkiler kurabilmektir.

Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi

• Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir:
• Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu
• İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç