SAĞLIK PSİKOLOJİSİ

20. yüzyılda stres konusunda çalışmış olan Kanadalı hekim Hans Hugo Bruno Selye stres ve stresör kavramlarını tanımlamıştır. Bireyde bir dizi tepki yaratan çevresel uyaranlara stresör; bireyin bu tür uyaranlara karşı gösterdiği tepkiye ise stres adını vermiş ve stresi “bireyin çeşitli çevresel stresörlere karşı gösterdiği genel bir tepki” olarak tanımlamıştır.

Walter Bradford Cannon (1932) bedenin stres karşısında gösterdiği tepkileri tanımlayan ilk araştırmacıdır. Wisdom of Body adlı kitabında homeostazi (homeostasis/denge, Latince homoios aynı benzer, stasis durum anlamlarına gelmektedir) terimi ile organizmanın kendi iç dengesindeki sürekliliği koruma özelliğini açıklamış ve strese karşı gösterilen tepkileri “savaş ya da kaç” tepkisi olarak tanımlamıştır.

Stres bir stresör etkili biçimde baş etme yeteneğimizi zorladığında ortaya çıkan gerilim, rahatsızlık ya da fiziksel belirtilerdir.

Wisdom of Body adlı kitabında homeostazi (homeostasis/denge, Latince homoios
aynı benzer, stasis durum anlamlarına gelmektedir) terimi ile organizmanın kendi iç dengesindeki sürekliliği koruma özelliğini açıklamış ve strese karşı gösterilen tepkileri “savaş ya da kaç” tepkisi olarak tanımlamıştır.

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur.

Bir Uyaran Olarak Stres Modeli: Bu modele göre stres genellikle çevre tarafından ortaya çıkarılmış hastalık ve felaket gibi durumları tanımlamakta ve kişide bir tepkiye yol açmaktadır.

Etkileşimsel (Transaksiyonel) Stres ve Başa Çıkma Modeli
Strese kişi ve çevre arasındaki etkileşim olarak bakan bu modelin en önemli savunucularından Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stresi bir uyaran veya tepki şeklinde tanımlamak yetersizdir; çünkü stres birey ve çevresi arasındaki etkileşim sürecidir.

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

HPA aksı aktivasyonu: Kronik stres durumunda, sinirlerimiz hipotalamusa stresli olaya ilişkin bilgiyi taşır. Hipotalamus otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü harekete geçirir, kalp atım hızı, kan basıncı, solunum hızı artar ve kaslar gerginleşir, öte yandan sindirim gibi daha az hayati aktiviteler kısıtlanır.

Baş etme dinamik bir yapıdır. Lazarus baş etmeyi de kişi ve stresör arasındaki etkileşim olarak görür ve ona göre baş etmenin amacı:
• Stresli çevresel koşulları azaltmak, önceki duruma dönme olasılığını artırmak,
• Olumsuz olaylara uyum sağlamak veya tolere etmek,
• Olumlu bir kendilik algısı sürdürebilmek,
• Duygusal dengeyi sürdürebilmek ve
• Diğer insanlarla doyurucu ilişkiler kurabilmektir

Cohen ve Wills (1985) farklı sosyal destek türleri tanımlamıştır:
• Özgüven sağlayıcı destek: Başka insanların kişinin özgüvenini arttırması
• Destek: Başka insanların tavsiyelerde bulunması
• Eşlik etme: Aktivitelerde başkalarının yanında bulunması
• Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi
• Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir:
• Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu
• İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu

17.yüzyılda stres kavramı elastik nesneyle ona uygulanan dış güç arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere ilk kez Robert Hook tarafından kullanılmıştır (Hinkle, 1977; akt. Lazarus ve Folkman, 1984). 18. yüzyılda bir fizikçi olan Thomas Young stresi maddenin içinde bulunan bir güç ya da direnç olarak tanımlamıştır. Madde bu dış dirence ancak kendi gücü doğrultusunda tepki gösterebilir ve bu stres tepkisi sayesinde elastik kütle eğilip bükülerek dış dirence uyum sağlar. Eğer dış direnç maddenin kendi içindeki gücünü aşarsa biçimi bozulur ya da madde kırılır (Akman, 2004). 1842’de İngiliz hekim Thomas Curling karşılaştığı ağır yanık vakasında cerrahi müdahaleden sonra hastada stres oluştuğunu bildirmiştir, ancak bu ifade daha çok biyolojik kaynaklı stresi açıklamaktadır (Balcıoğlu, 2005). Claude Bernard 1859’da çok hücreli organizmalardaki hücrelerin ve dokuların stresten nasıl korunabileceğini resmen açıklamış ve stresi “organizmanın dengesini bozan uyaranlar” olarak tanımlamıştır (Yerlikaya, 2009). 20. yüzyılda stres konusunda çalışmış olan Kanadalı hekim Hans Hugo Bruno Selye stres ve stresör kavramlarını tanımlamıştır. Bireyde bir dizi tepki yaratan çevresel uyaranlara stresör; bireyin bu tür uyaranlara karşı gösterdiği tepkiye ise stres adını vermiş ve stresi “bireyin çeşitli çevresel stresörlere karşı gösterdiği genel bir tepki” olarak tanımlamıştır (Fink, 2010)

Cüceloğlu’na (2000) göre stres kişinin fiziksel ve sosyal çevreden kaynaklanan olumsuz koşullar sebebiyle, bedensel ve psikolojik sınırlarını aşarak harcadığı çabadır. Baltaş ve Baltaş’a (2012) göre ise stres organizmadaki bedensel ve ruhsal sınırların tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya çıkar. Thomas Young stresi maddenin içinde bulunan bir güç ya da direnç olarak tanımlamıştır. Madde bu dış dirence ancak kendi gücü doğrultusunda tepki gösterebilir ve bu stres tepkisi sayesinde elastik kütle eğilip bükülerek dış dirence uyum sağlar. Eğer dış direnç maddenin kendi içindeki gücünü aşarsa biçimi bozulur ya da madde kırılır (Akman, 2004). 1842’de İngiliz hekim Thomas Curling karşılaştığı ağır yanık vakasında cerrahi müdahaleden sonra hastada stres oluştuğunu bildirmiştir, ancak bu ifade daha çok biyolojik kaynaklı stresi açıklamaktadır (Balcıoğlu, 2005). Claude Bernard 1859’da çok hücreli organizmalardaki hücrelerin ve dokuların stresten nasıl korunabileceğini resmen açıklamış ve stresi “organizmanın dengesini bozan uyaranlar” olarak tanımlamıştır (Yerlikaya, 2009). 20. yüzyılda stres konusunda çalışmış olan Kanadalı hekim Hans Hugo Bruno Selye stres ve stresör kavramlarını tanımlamıştır. Bireyde bir dizi tepki yaratan çevresel uyaranlara stresör; bireyin bu tür uyaranlara karşı gösterdiği tepkiye ise stres adını vermiş ve stresi “bireyin çeşitli çevresel stresörlere karşı gösterdiği genel bir tepki” olarak tanımlamıştır (Fink, 2010)

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Walter Bradford Cannon (1932) bedenin stres karşısında gösterdiği tepkileri tanımlayan ilk araştırmacıdır. Wisdom of Body adlı kitabında homeostazi (homeostasis/denge, Latince homoios aynı benzer, stasis durum anlamlarına gelmektedir) terimi ile organizmanın kendi iç dengesindeki sürekliliği koruma özelliğini açıklamış ve strese karşı gösterilen tepkileri “savaş ya da kaç” tepkisi olarak tanımlamıştır. Savaş ya da kaç tepkisi korkutucu bir durumla yüzleşmek ya da o durumdan kurtulmak için bizi harekete geçiren fizyolojik ve psikolojik tepkiler setidir.

Üçlü Model: Stres konusunda çalışan bir başka grup araştırmacı stresi üçlü model olarak ele alır. Bunlardan birincisi stresi bir uyaran olarak, ikincisi bir tepki olarak, üçüncüsü ise bir etkileşim olarak tanımlamaktadır. Genel Uyum Sendromu: Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir. Savaş ya da kaç tepkisi korkutucu bir durumla yüzleşmek ya da o durumdan kurtulmak için bizi harekete geçiren fizyolojik ve psikolojik tepkiler setidir. Yaşam Olayları Kuramı: Bu kuram stresi ve stresle ilişkili değişimleri yaşam deneyimlerine yönelik tepkiler olarak görür. Holmes ve Rahe (1967) bireyin yaşamının son dönemindeki yaşam olaylarını içeren kapsamlı bir liste geliştirmiş, ‘eşin ölümü’, ‘yakın bir aile üyesinin ölümü’, ‘hapse girmek’ gibi ciddi düzeydeki olaylardan ‘çocuğun evden ayrılması’, ‘hamilelik’ gibi orta düzey ve ‘tatile çıkmak’, ‘uyku düzeninde değişiklik’ gibi hafif düzeyde etki yaratan yaşam olaylarına kadar çeşitli olaylar bu listede yer almıştır. Listeden elde edilen puan ile sağlık durumu arasında bağlantı olduğu kabul edilmektedir. Bir Uyaran Olarak Stres Modeli: Bu modele göre stres genellikle çevre tarafından ortaya çıkarılmış hastalık ve felaket gibi durumları tanımlamakta ve kişide bir tepkiye yol açmaktadır (Lazarus ve Folkman, 1984). Araştırmacılar stres üzerine çalışırlarken genellikle stresör denilen stres verici yaşam olayları üzerinde yoğunlaşmışlardır. Holmes ve Rahe (1967) tarafından geliştirilen “Sosyal Yeniden Uyumu Değerlendirme Ölçeği (Social Readjustment Rating Scale-SRRS)” ile bireylerin sıkça yaşadığı stresli olaylar incelenmiştir.

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur. İlk basamakta organizma şok içindedir, bedenin homeostatik dengesi bozulur ve gerilim yaşanır. Alarm tepkisi evresi boyunca beden değişen duruma tepki gösterir. Stresör duyu organları tarafından algılanır ve duyusal mesaj talamusa gönderilir. Talamustan mesaj doğrudan hipotalamusa ya da serebral kortekse gönderilir. Serebral kortekste mesaj yorumlanır, yorum duygusal açıdan anlamlı olarak etiketlenirse limbik sistem aktive olur. Bu aşamada organizma ikinci basamak olan “savaş ya da kaç tepkisi” içine girer ve şok karşıtı uyum süreci başlar. Otonom sinir sistemi ve endokrin sistem, onlara bağlı tüm organlar ve kas sistemleri harekete geçerek beden kendini korumaya hazırlanır. Bu aşamada bedenin daha fazla enerjiye, kan dolaşımına ve oksijene ihtiyacı olduğu için sempatik sistem çalışır. Organizmanın uyarıcıyı daha iyi algılayabilmesi için görsel duyarlılığı artar, gözbebeği genişler, tükürük salgısı engellenir, dolayısıyla ağzı kurur. Daha rahat ve hızlı nefes alıp verebilmesi ve oksijen sağlayabilmek için akciğerlerde bronşlar genişler. Kalp hareketi hızlanır, kalp daha fazla çarpar, daha fazla kan pompalar, böylece ihtiyacı olan organ ya da sistemlere kanın gitmesi sağlanır. Adrenal bezlerden adrenalin salgılanır. Bazı sistemlerde ise faaliyetler azaltılır ya da engellenir, örneğin sindirim sistemi çok enerji tüketen bir sistem olduğu için faaliyeti yavaşlar. Yani sistem “savaş ya da kaç tepkisi” için gerekli olan organların faaliyetlerini arttırır, gerekli olmayan organların faaliyetlerini yavaşlatır.  Direnç evresinde organizma alarm evresinin etkilerini normale döndürme çabası ile baş etme davranışları arar, sergiler, stresör karşısında kendini korumaya yönelik savunucu tepkiler gösterir ve uyum sağlamaya çalışır. Bu durumda başarılı olamazsa, beden etkinliği ve direnç artmaya başlar. Beden bu savaşı kazanmak için çok fazla güç harcayabilir. Bu da zaman içinde dirençte düşüşe neden olur. Direnç devam ettikçe bedenin savunması zayıflar. Alerji, yüksek tansiyon, şeker hastalığı, ülser gibi ciddi fiziksel belirtilerin ortaya çıkışı da direnci azaltır. Bu aşamada organizma strese rağmen var oluşunu, uyumunu sürdürmeye çalışır. Stresin kronikleşmesi durumunda sempatik sistemin sürekli uyarılmış durumda olması nedeniyle bazı organların işlevi bozulabilir. Bağışıklık sistemi iyice zayıflar, organizma virüs, bakteri gibi enfeksiyon etmenlerinin olumsuz etkilerine açık hale gelir. Psikosomatik hastalıklar, deri hastalıkları ya da sindirim sorunları bu evrede ortaya çıkmaya başlar. Stres durumu artarak devam ederse organizma tükenme evresine girer. Tükenme evresinde stresör şiddetli, sürekli ve tekrarlı ise bedenin enerji rezervleri tükenir ve direnç kırılır. Bu aşamada parasempatik sistemin devreye girmesi zorlaşır, alarm öncesi döneme göre beden işlevleri iyice düşer ve sistem stresli durumdan önceki haline dönemez. Sistem sadece dış uyaranlardan değil, kendi içindeki değişimlerden de etkilendiği için bir kısır döngü içine girer. Beden yeni duruma uyum sağlamaya çalışırken sempatik sistemin sürekli aktive olması, gerekli enerjinin sağlanamaması, organların hastalanması ve işlevlerinin bozulması ile ciddi fiziksel ve psikolojik rahatsızlıklar ortaya çıkabilir. Sürekli stres bağışıklık sistemini etkileyerek kardiyovasküler hastalık, artrit, hipertansiyon gibi rahatsızlıklara yol açar (akt. Erkan, 2005) ve sonuçta ölüm bile meydana gelebilir (Hisli Şahin, 1994; Selye, 1950).

Stres çok boyutlu bir olgu olduğu için ölçülmesi için gereken yöntemler de çok çeşitlidir. Temelde laboratuvar ya da doğal ortamlarda fizyolojik ölçümler ve öz-bildirim ölçme araçları ile stresin değerlendirilmesi mümkündür. Laboratuvar ortamında akut stres paradigması kullanılır, yani katılımcılardan zihinden aritmetik işlemi yapmak, grup önünde konuşma yapmak, korku filmi izlemek gibi stresli aktivitede bulunmaları istenir ya da yüksek düzeyde gürültü ya da beyaz ışığa maruz bırakılırlar. Cinsiyet farklılıkları, akut ve kronik stres arasındaki ilişki gibi konular bu yöntemle çalışılır. Sınav öncesi ve sonrası, iş görüşmesi, mülakat gibi olaylar sırasında ölçüm stresin doğal ortamlarda ölçülmesine örnek olarak verilebilir. Bu yöntemle de işle alakalı stres, gündelik stresörler, ekonomik sorunlar, evlilik sorunları gibi süregelen stresörlerin etkileri incelenir. Fizyolojik ölçümler çoğunlukla laboratuvar ortamlarında katılımcıların belli cihazlara bağlanması, belli sıvı örneklerinin alınması ile yapılır ya da gündelik aktivitelerini yerine getirirken yanlarında bulunabilecek cihazlar taşıyabilirler. Böylece solunum sıklığı, kan basıncı ve terlemeden etkilenen galvanik deri tepkisi ölçülebilir. Katekolamin ve kortizol değişikliklerini incelemek için tükürük, idrar veya kan örnekleri alınabilir (Ogden, 2016). Öz-bildirim ölçümleri çok sayıda test ya da anket ile yapılır. Daha önce sözü edilen Sosyal Yeniden Uyumu Derecelendirme Ölçeği (Holmes ve Rahe, 1967) bunlardan birisidir. Algılanan Stres Ölçeği “Geçen ay kendinizi ne sıklıkta gergin ve stresli hissettiniz?” gibi maddelerden; Gündelik Stresör Ölçeği de bireyin geçen ay içinde aradığını bulamama, borç alma, aile üyesinin sağlığı gibi gündelik stresörü ne ölçüde yaşadığı ile ilgili maddelerden oluşmaktadır.

Sempatik aktivasyon: Bir olay stresli olarak görüldüğünde Merkezi Sinir Sisteminde değişimleri tetikler. Bu da katekolamin (Adrenalin, Noradrenalin, Dopamin gibi nörotransmitterler) salınımına yol açar, buna uyarılma hissi denir. Bu süreç Cannon’un Savaş-Kaç tepkisine benzer. Katekolaminler bağışıklık sisteminde önemli etkilere sahiptir. Uzun süreli Adrenalin ve Noradrenalin salınımı sempatik aktivasyonda pıhtılaşma, kan basıncında artış, kalp atışında artış, yağ depolama, düzensiz kalp atışları, ateroskleroza yol açacak olan plak oluşumu ve bağışıklık sistemini baskılama ile sonuçlanır. Akut stres sempatik aktivasyon ile kalp atışı ve kan basıncında değişikliklere, bu da ateroskleroz ve böbrek hastalıklarına, kalp krizi gibi ani değişimlere neden olur, bedeni enfeksiyonlara açık hale getirir. Stres yaraların iyileşmesini de geciktirebilir.