Yas Süreci, Ruhsal Travma ve Tükenmişlik

Yas ile birey biyolojik, psikolojik ve sosyal bir değişim süreci içine girer.

Yas ile birey biyolojik, psikolojik ve sosyal bir değişim süreci içine girer. Bu değişim bir tür ölenin
ölme nedenini anlamlandırma ve onsuz bir yaşamı kabullenme sürecidir.

Yas süreci bireyin kendisiyle (başa çıkma yolları ve kişilik özellikleri) ve koşullarıyla (sosyal desteğin varlığı, yas tutanların sayısı) ilgili olabildiği gibi kayıp ile olan ilişkisine, bağına ve kaybın özellikleri (yaşına, cinsiyetine vb.) ile kaybın nasıl oluştuğuna (ani ve beklenmedik) da bağlıdır (Çelik ve Sayıl, 2003).

Kübler-Ross’un (1969) önerdiği yas tepki sıralaması Şok-İnkar, Öfke, Pazarlık, Depresyon, Kabul şeklindedir.

Çevik ve İlhan’a göre (2018) kaybın gerçek olduğunu kabul etmek yas sürecindeki ilk aşamadır.

Bizim kültürümüzde ölüyü evde bekletmek ve birlikte yıkamak gibi cenaze işlemleri inkar mekanizmasını
büyük ölçüde azaltır.

Bazı kişiler kayıpların ardından ölümü inkar ediyor ve üzerinden aylar, hatta yıllar geçmesine rağmen ölüm sanki dün gerçekleşmiş gibi hissediyor, davranıyor, onu düşünmeden edemiyor ve özlem duygusu kişiyi yiyip bitiriyor ise yas farklı bir seyir izlemektedir. Bu farklı görünüm alan yazında Patolojik Yas (Volkan, 1970), Uzamış Yas Bozukluğu (Prigerson vd., 2009), Karmaşık ya da Komplike Yas (Shear, 2015; Shear vd, 2011), Çözülmemiş Yas, Atipik Yas, Travmatik Yas gibi pek çok iç içe geçen tanımlamalar ile açıklanır.

Karmaşık ya da Komplike yas bireyin akut yas dönemi de dahil olmak üzere, kültürel bağlamın dışında yas tutmasında uygun olmayan duygu, düşünce, davranış halleri, yası daha yoğun yaşama, yasta bir ilerleme olmaması, takılı kalma ya da yası atlatamama ve işlevselliğin bozulması gibi birtakım klinik belirtilerin eşlik ettiği bir tablodur (Maciejewski vd., 2016, Shear, 2015; Shear vd, 2011).

Kronik yas ya da bazı kaynaklarda kronik keder olarak tanımlanan bu örüntüde sıklıkla çok yakın bir kayıp ve bağımlı bir ilişki mevcuttur. Abartılı yıl dönümü tepkileri on yıl ve daha uzun süre devam eder.

Hipertrofik (Abartılmış) yas yas tepkilerinin olağanüstü yoğun olması anlamına gelmektedir. Genelde ani ve beklenmedik ölümlerden sonra meydana gelir.

Gecikmiş yas kaybın hemen sonrasında yaşanmamış, bastırılmış ya da ertelenmiş yas tepkileridir. Kişi bir şekilde güçlü görünmek ya da güçlü olmaya çalışmak adına veya koşulları yeterince uygun olmadığı için acısını yaşaması gereken dönemde yasını ertelemiş ve yeterince çözüme ulaştıramamıştır. Nitekim böyle durumlarda kişi yeni bir kayıp yaşadığında bir önceki yası yaşamadığı için bu yeni kayba aşırı bir tepki vermektedir. Tepkinin yoğunluğu beklenenin üzerindedir.

Travmatik yas özellikle cinayet ya da intihara bağlı bir ölüm gerçekleştiğinde ölenin son anlarına ve acı çekmesine tanık olma durumunda ortaya çıkan tekrarlayıcı bir sendromdur. Hiç bitmeyen acı ve ızdırap dolu nöbetler, ölen kişinin gözün önünden hiç gitmemesi, kaybı hatırlatan ipuçlarıyla ilgili kaçınma ya da aşırı saplanma gibi belirtiler en önemli olanlardır.

Uzamış Yas Bozukluğu (UYB), uzun süren ve yoğun bedensel ve ruhsal belirtiler içeren bir yas
durumu anlamına gelmektedir. Yas aradan geçen zamana rağmen, adeta ilk günkü gibi acı ve tazedir.
Karmaşık yastan farklı olarak, akut dönemde yasın son derece normal bir durum olduğu, sadece fazla
sürmesinin ve yoğunluğunun anormallik içerdiği belirtilir (Prigerson vd., 2009). Uzamış yas bozukluğu yasın üzerinden altı ay geçmesine rağmen, bir türlü giderilemeyen hasret duygusu, yeterli bir sonlanamayış hissi ve yeni duruma uyum sağlayamama gibi çeşitli belirtileri kapsar (Maciejewski vd., 2016). Çekirdek semptomlar, kayba ilişkin yoğun hasret, keder ve ızdırap duygusu ve ölen kişi ile aşırı zihinsel meşguliyet, sosyal etkinliklere katılmak istememe, dünyadan uzaklaşma, ölümü kabullenmekte zorluklar, derin üzüntü, olumlu duygular hissedememe, duygusal küntlük ya da donukluk söz konusudur.

Ruhsal travma gerçek ya da göz korkutucu bir biçimde ölümle, ağır yaralanmayla karşılaşmış ya da cinsel saldırıya uğramış olma, başkalarının başına gelen travmatik olayları doğrudan doğruya görme ya da öğrenme sonrası ortaya çıkabilen özgül belirtilerle kendini gösteren ve her yaşta görülebilen klinik bir tablodur.

Travmatik olaylar çeşitli karakteristikleri (nitelik, şiddet ve süre) bakımından üç başlık altında sınıflandırılabilir (Taycan, 2019). Bunlar;

1) Bireysel ya da toplumsal düzlemdeki travmatik olaylar

2) Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylar

3) Kesitsel ya da süreğen travmatik olaylar

Bireysel ya da toplumsal düzlemdeki travmatik olaylar çok sayıda insanın ya da topluluğun maruz kaldığı travmatik olaylar anlamına gelmektedir. Doğal afetler, yangınlar, savaşlar, terör eylemleri, kazalar,
nükleer santral patlamaları gibi özellikle çevresel etkileri yoğun olan teknolojik afetler bu gruba girer.

Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmalar bu sınıflandırma düzeyi bilimsel alan yazında en fazla kabul edilen ayrımdır, denilebilir. İşkence, istismar, tecavüz, terör faaliyetleri ve seks ticareti gibi kasıtlı olarak insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylardır.

Kesitsel ya da süreğen travma travmanın akut ya da kronik olmasıyla ilişkili bir ayrımı içerir. Özellikle çocukluk dönemi travmaları için bu sınıflandırma daha yaygındır.

Travma Sonrası Büyüme (TSB) bireyin travmatik yaşantıdan önceki uyum işlevselliğinin ve farkındalığının ötesine geçebilme ve bir tür kişisel dönüşüm deneyimi olarak tanımlanmaktadır (Tedeschi Shakespeare-Finch, Taku ve Calhoun, 2018, s.4).

Travmatik yaşantıları olan bireylere müdahalede bulunan yardım çalışanlarında (Ör. acil servis
çalışanları, paramedik/acil sağlık çalışanları, itfaiyeciler, psikososyal müdahalede bulunmak amacıyla alana giden psikolog, psikolojik danışmanlar, sosyal hizmet uzmanları ve arama kurtarma gönüllüleri vb.) gözlemlenen bu duygu ve davranış farklılaşmasını açıklamak için alan yazında birkaç benzer ancak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bunlar:

* İkincil Travmatik Stres (Secondary Traumatic Stress) ya da Şefkat Yorgunluğu (Compassion Fatigue)

* Dolaylı Travma ya da Üstlenilmiş Travma (Vicarious Traumatization)

* Tükenmişlik Sendromu’dur (Burn-out Syndrome).