SAĞLIK PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 20

Demans (bunama) başta bellek olmak üzere bilişsel/zihinsel işlevlerin ilerleyici olarak bozulmasıdır. Bilişsel/zihinsel işlevler bellek, dikkat, konuşma, akıl yürütme, hesap yapma, yer-yön bulma, tanıma, sosyal ilişkileri yürütme, empati kurma gibi işlevlerdir. Her ne kadar ileri yaş demans için bir risk etmeni ise de demans beyni etkileyen çeşitli hastalık ya da bozukluklara bağlı olarak her yaşta ortaya çıkabilmektedir. Diğer bir deyişle demans yaşlanmanın doğal bir parçası değildir.

Tüm dünyada yaklaşık olarak 50 milyon demans hastası olduğu bildirilmektedir. Alzheimer hastalığı en sık görülen demans nedenidir, demans olgularının % 60-70’i Alzheimer hastalığına bağlıdır. Sık görülen diğer demans türleri ise vasküler, Lewy cisimcikli ve frontotemporal demanslardır. Vasküler demans beyinde meydana gelen yaygın damarsal hasara bağlı olarak gelişir. Lewy cisimcikli demans ise Parkinson hastalığına benzer bir durum olup motor koordinasyonda bozulma, görsel halüsinasyonlar (varsanılar) ve
demans ile seyretmektedir. Frontotemporal demans ise konuşma bozuklukları ya da davranışsal sorunlar ile seyreden bir demans nedenidir.

Şizofreni düşünce, algı, lisan, bilişsel işlevler,
davranış, sosyal ve mesleki işlevsellik gibi alanlarda
bozulmalarla seyreden kronik (uzun süreli)
psikotik bir bozukluktur. Şizofrenide belirtiler
alevlenmeler ve yatışmalarla seyredebilir. Dünyada
yaklaşık 21 milyon kişinin şizofreniden etkilendiği
bildirilmektedir. Genellikle ergenlik-genç erişkinlik
döneminde başlar, erkeklerde kadınlara oranla
daha erken yaşlarda başlayabilir. Şizofrenin kesin
nedeni bilinmemekle beraber bozukluğun gelişiminde
çeşitli genetik ve çevresel etmenlerin birlikte
rol oynadığı üzerinde durulmaktadır. Şizofreni
tedavi edilebilir bir bozukluk olup hastaların
yarısının uygun tedaviyi alamadığı bilinmektedir.
Şizofreninin sağaltımında ilaç tedavisinin yanı sıra
psikososyal rehabilitasyon ve toplumsal müdahalelerin
rolü büyüktür. Sağlıklı popülasyona kıyasla
şizofreni hastalarının 2-3 kat daha fazla oranlarda
önlenebilir tıbbi hastalıklara (kalp-damar hastalıkları,
metabolik hastalıklar, enfeksiyonlar vb.) bağlı
olarak erken yaşta öldükleri bilinmektedir. Yetersiz
fiziksel aktivite, kötü beslenme, kullanılan ilaçların
yan etkileri, tedaviye ve yaşamsal değişikliklere (diyet
vb.) uyum gösterememe gibi nedenlerle şizofreni
hastalarının bu tür hastalıklara sık yakalandıkları
düşünülmektedir.

Tıkanırcasına yeme bozukluğundan muzdarip bir kişi bir seferde aşırı miktarda yemek yer ancak diğer iki gruptan farklı olarak aşırı yemeyi telafi edici bir davranışta bulunmaz. Tıkanırcasına yeme döngülerinin sıklığı bulimiya nervozadaki telafi davranış sıklığı skalasına benzer şekilde değerlendirilerek hastalığın şiddeti belirlenir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

REM uykusu gözlerin kapalıyken hızlı bir şekilde hareket ettiği, nefes alış-verişin ve kalp atım hızının arttığı, kan basıncının yükseldiği ve rüyaların en yaygın olarak görüldüğü uyku evresidir. Kol ve bacaklar geçici olarak paralize (felç) durumdadır. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Ölen kişinin yaşı ya da yakınlığı yas tepkileri üzeirnde etkli olsa dahi bunlar kesin kurallar değildir. Örneğin çocuğunu kaybeden birinin en büyük yas sürecini yaşayacağını savunmak doğru değildir. Yas tepkileri evrensel tepkiler değildir. Kültüre özgü farklıklar  göstermektedir. Yas tepkisi için en az şeklinde bir süre ifade etmek de doğru değildir. 

Ancak yas süreci dini bakış açılarından doprudan etkilenir. Ölümün sonsuzluğa açılan bir yok oluş süreci mi, gerçek yaşamın bir başlangıcı mı ya da yeniden doğum ile defalarca yaşama hakkının elde edildiği bir inanç sistemi (reenkarnasyon) mi olduğu sürecin kendisini değiştirir.

En belirgin yas tepkileri ölen kişi için yoğun bir özlem duygusu, büyük bir üzüntü ve keder, duygusal patlamalar, ölen kişinin anıları ve düşünceleri ile sık sık meşgul olma, dikkat, bellek ve konsantrasyon zorlukları, bedensel yakınmalar, huzursuzluk, kaygı, uyku ve iştahta değişiklikler, bağışıklık sisteminde değişiklikler, gündelik işlerin aksaması ya da askıya alınmasıdır . Bu belirtiler normal ve sağlıklı olup yas tutma süreci ile birlikte giderek azalır ve kişinin yas ile birlikte kaybettiği kişiye zihninde yeni bir yer bularak gündelik hayatına geri dönebilmesi beklenir.

Karmaşık ya da Komplike yas bireyin akut yas dönemi de dahil olmak üzere, kültürel bağlamın dışında yas tutmasında uygun olmayan duygu, düşünce, davranış halleri, yası daha yoğun yaşama, yasta bir ilerleme olmaması, takılı kalma ya da yası atlatamama ve işlevselliğin bozulması gibi birtakım klinik belirtilerin eşlik ettiği bir tablodur .Bu eşlik eden patolojik yanıtlar, depresif ya da travmatik belirtiler, normal yas sürecini olumsuz etkilemekte ve yasın normal bir şekilde sonlanmasının ya da tamamlanmasının önüne geçmektedir. Yasın kendisi stresli bir durum olduğu için çeşitli psikolojik ve fiziksel bozuklukları tetikleme gücüne de sahiptir. Belirtiler arasında, yoğun hasret ve özlem, duygusal acı, ızdırap ve keder, ölen kişi ile ilgili sık sık meşgul edici düşünceler ve hatıralar, gece terörleri, çalışamama, üretememe, hissedememe, öldüğüne bir türlü inanamama ya da kabul edememe ve onsuz anlamlı bir yaşamın olamayacağına inanma ya da vefat eden kişi olmadan anlamlı bir gelecek hayal edememe sayılabilir.

Uzamış Yas Bozukluğu (UYB) ise uzun süren ve yoğun bedensel ve ruhsal belirtiler içeren bir yas durumu anlamına gelmektedir.

Kronik yas ya da bazı kaynaklarda kronik keder olarak tanımlanan bu örüntüde sıklıkla çok yakın bir kayıp ve bağımlı bir ilişki mevcuttur. Abartılı yıl dönümü tepkileri on yıl ve daha uzun süre devam eder. Hipertrofik (Abartılmış) yas yas tepkilerinin olağanüstü yoğun olması anlamına gelmektedir.

Gecikmiş yas kaybın hemen sonrasında yaşanmamış, bastırılmış ya da ertelenmiş yas tepkileridir. Kişi bir şekilde güçlü görünmek ya da güçlü olmaya çalışmak adına veya koşulları yeterince uygun olmadığı için acısını yaşaması gereken dönemde yasını ertelemiş ve yeterince çözüme ulaştıramamıştır.

Travmatik olaylar çeşitli karakteristikleri (nitelik, şiddet ve süre) bakımından üç başlık altında sınıflandırılabilir . Bunlar;

1) Bireysel ya da toplumsal düzlemdeki travmatik olaylar

2) Doğa ya da insan eliyle gerçekleştirilen travmatik olaylar

3) Kesitsel ya da süreğen travmatik olaylar şeklinde ifade edilebilir.

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır

Depresif duygudurum ve karamsarlık tükenmişliğin sonucu olabilir ancak boyutları oalrak değerlendirilemez. Travma ile kavramlarda tükenmişlikle ilgili değildir.  Duygusal tükenme duyarsızlaşma ve mesleki yeterlilik duygusunda azalma ya da kişisel başarısızlık olarak üç boyuttan oluşur.

Tükenmişliğin psikofiziksel (yorgunluk, bitkinlik, enerji kaybı, kronik soğuk algınlığı, uyku ve iştahta bozulmalar, kardiyovasküler bozulmalar vb.); psikolojik (kronik bir sinirlilik hali, tahammülsüzlük, bellek ve bilişlerde hafif dalgalanmalar, anksiyete, huzursuzluk, eleştiriye aşırı duyarlılık, apati [duygusal donukluk], anlamsızlık ve çaresizlik vb.); davranışsal (hata yapma, işten kaytarma, işe gelmek istememe, istifa etme, işi kaliteli yapmama, alaycı tavırlar, kuruma saygının kaybı vb.) belirtileri bulunmaktadır

İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır. Tükenmişlik sendromu (burn-out) ise aslında şefkat yorgunluğuna benzer bir tablodur ancak oluşması için bir travma yaşanmasına gerek yoktur. Travma Sonrası Büyüme (TSB) da yaşanan travmalar bir tür bilgelik sürecine de dönüşebilir. TSB’ye örnek vermek gerekirse, travma ile birlikte birey hayatının artık garanti altında olmadığını anlar ve yaşadığı her güne bir önem ve ayrıcalık atfeder, böylelikle şükran duygusu artar.

Travma Sonrası Büyüme (TSB) bireyin travmatik yaşantıdan önceki uyum işlevselliğinin ve farkındalığının ötesine geçebilme ve bir tür kişisel dönüşüm deneyimi olarak tanımlanmaktadır.   İkincil travmatik stres ya da şimdilerde daha çok tercih edilen şefkat yorgunluğu kavramı ilk kez Figley tarafından 1983’de kullanılmış olup travma geçiren veya acı çeken bir kişiye yardım etmek veya yardım etmek istemekten kaynaklanan, ani bir şekilde ortaya çıkan aşırı stres olarak tanımlanmaktadır. Tükenmişlik sendromu (burn-out) ise aslında şefkat yorgunluğuna benzer bir tablodur ancak oluşması için bir travma yaşanmasına gerek yoktur.  Empati kavramı ise bireyin kendisini duygusal ve zihinsel olarak karşısındaki bireyin yerine koyabilme yetisidir.

Normal şartlarda yas deneyimi kişiden kişiye değişmekle birlikte, sürecin aşağı yukarı 6-24 ay içerisinde tamamlanması gerekir ancak bu süreci normal deneyimleyemeyen kişilerde anormal yas tepkileri ortaya çıkar. Yani, yara iyileşemez, enfekte olur.

Günümüzde tıbbi hastalıklar ve tedavileri Engels tarafından ortaya atılan Biyopsikososyal Model çerçevesinde ele alınmaktadır. Buna göre hastalıkların gelişiminde biyolojik etmenler kadar psikolojik ve sosyal etmenler de etkilidir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Erkek olmak, ileri yaş, ailede koroner kalp hastalığı bulunması, hipertansiyon, diyabet, hiperlipidemi gibi diğer vasküler risk etmenlerinin varlığı, obezite, yetersiz fiziksel aktivite, sigara ve alkol kullanımı ile kronik stres koroner arter hastalığı riskini arttıran başlıca etmenlerdir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Bir hastalığa yakalanma riskini arttıran her türlü etmen risk etmeni hastalığın gelişmesini önleyici etmenler de koruyucu etmenler olarak tanımlanmaktadır. Örneğin sigara içmek akciğer kanseri için bir risk etmenidir. Emzirme de meme kanseri için koruyucu bir etmendir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Kanser hücrelerin anormal biçimde çoğalmaları sonucu oluşan malin tümör/neoplazmlara bağlı olarak ortaya çıkan çok sayıda farklı hastalık için kullanılan ortak bir terimdir. En sık görülen kanserler akciğer, meme, kalın bağırsak/kolorektal, prostat, deri ve mide kanserleridir.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Yapılan çalışmalar her sekiz kadından birinin meme kanseri riski taşıdığına işaret etmektedir. Bununla beraber daha nadir de olsa erkeklerde de meme kanser görülebilmektedir. Meme kanseri için tanımlanan diğer risk etmenleri aile öyküsü, ileri yaş, obezite, yetersiz fiziksel aktivite, sigara-alkol kulla- nımı, hormon replasman tedavileri, yoğun meme dokusu varlığı, çocuk sahibi olmama ya da geç çocuk sahibi olma, erken adet görme, geç menopoz yaşama ve göğüse radyasyon almış olmaktır.

Doğru cevap E seçeneğidir.