SAĞLIK PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 13

Pika yiyecek olmayan maddeleri yeme hastalığıdır ve daha çok küçük çocuklar, zihinsel geriliğe sahip kişiler, otizm spektrum bozukluğuna sahip olanlar ile hamilelerde görülmektedir. Yenilen maddelere örnek olarak sabun, tebeşir, duvar boyası ve kağıt verilebilir ancak söz konusu liste oldukça geniştir.

Bırakma evresi: Kişinin maddeden kurtulma isteğinin madde kullanımının önüne geçtiği dönemdir.

Bağımlılık yapıcı bu maddeler:

Sigara (tütün)

Alkol

Opiyatlar: morfin, eroin, kodein, metadon, meperidin

Uyarıcılar: amfetamin, kokain, ekstazi, kafein

Merkezi sinir sistemini baskılayanlar: barbi- türatlar, meprobomat, benzodiazepin (dia- zem), alkol, akineton, metiltriptamin), DET (dietiltriptalmin), DOM (dimetoksimetil amfetamin), MDA (metilendioksi amfetamin)

Esrar ve benzerleri

Tanı koymada bazı ölçme ve değerlendirme araçlarından da yararlanılmaktadır. Bunlardan en sık olarak kullanılan ölçme ve değerlendirme aracı “KESİ (CAGE)” dir. Kesi dört maddelik, kolay ve hızlı uygulanan bir testtir. Maddelerden herhangi birine verilen “evet” yanıtı alkol kullanımını daha ayrıntılı araştırmak için bir işaret sunmaktadır.

Kesmek: Alkolü Kesmeniz ya da azaltmanız gerektiğini düşündünüz mü?

Eleştiri: Çevrenizdeki insanlar alkol kullanımından dolayı sizi Eleştirdiler mi?

Suçluluk: İçmekten dolayı kendinizi kötü ya da Suçlu hissettiniz mi?

İlk iş: Sabah uyandığınızda kendinize gelmek ya da akşamdan kalma belirtilerini yok etmek için hiç İlk iş olarak alkol aldınız mı?

Opiyat yoksunluk belirtileri;

Esrara bağlı yoksunluk belirtileri genelde yoğun esrar kullananlarda gözükmektedir. Esrar kullanımına bağlı yoksunluk belirtileri şunlardır:

Aşırı hassaslık, alınganlık

Sinirlilik

Huzursuzluk, gerginlik

İştah azalması

Uykusuzluk

Titreme, ürperme

Terleme ateş, bulantı

Mide-bağırsak rahatsızlıkları

Parçalanmış düşünceler

Yön duygusu kaybı

Görsel, işitsel ve dokunsal halüsinasyonlar

Young (1999) internet bağımlılığını belirlemek için sekiz ölçüt tanımlamıştır. Bu ölçütler şunlardır:

İnternetle meşgul olma

Daha fazla çevrimiçi zaman ihtiyacı

Tekrarlanan, internet kullanımını azaltma denemeleri

İnternet kullanımını azaltırken vazgeçme

Zaman yönetimi konuları

Çevresel endişe (aile, okul, iş, arkadaşlar)

Çevrimiçi harcanan zaman aldatmacası

İnternet kullanımı yoluyla ruh hali değişimi

Kumar oynama davranışının bağımlılık olup olmadığını değerlendirmek için on ölçüt olduğu öne sürülmektedir.

Zihin meşguliyeti: Kişinin aklında sürekli kumar oynama davranışının olması

Tolerans: Kişinin istediği heyecanı sağlayabilmek için giderek artan miktarlarda parayla kumar oynaması

Kaçış: Kişinin sorunlarından kaçması veya kendisini rahatsız edici duygulardan uzak- laşması için kumar oynaması

Peşine düşme: Kişinin para kaybettikten sonra kaybettiklerini kazanmak için tekrar kumar oynaması, kaybettiklerinin peşine düşmesi patolojik kumar bağımlılığının en önemli belirtilerinden biridir.

Yalan söyleme: Kişinin kumar alışkanlığının seviyesini gizlemek için aile üyelerine, danışmana ve diğer kişilere yalan söylemesi

Yasa dışı eylemler: Kişinin kumar alışkanlığını finanse edebilmesi için yasal olmayan işlere girişmesi

Zarar görmüş önemli ilişkiler: Kişinin kumar oynama davranışı yüzünden ilişkilerini, mesleğini ve eğitimsel olanaklarını tehlikeye atması veya kaybetmesi

Bailout: Kişinin kumar sonucunda yaşadığı mali sıkıntılardan kurtulması için çevresindekilere güvenmesi

• Kontrol kaybı: Kişinin kumar alışkanlığını kaybetmesi, kontrol edebilmesi ya da kese- bilmesi için tekrar eden başarısız denemelerde bulunması

2018 yılında yatarak tedavi görenlerin cinsi- yete göre dağılımları incelendiğinde, % 95.5’inin (10.815) erkek, % 4.5’inin (514) kadın olduğu anlaşılmaktadır. Bu dağılım geçtiğimiz yıllara benzer şekildedir. Cinsiyete özgü resmi bir tedavi kurumu bulunmamaktadır.

2018 yılında tedavi gören hastaların eğitim durumları incelendiğinde (Türkiye Uyuşturucu Raporu, 2019);

% 1.4’ünün (162) hiç okula gitmemiş,

% 86.9’unun (9.842) 1-8 yıl eğitim aldığı,

% 8.1’inin (915) 9-12 yıl eğitim aldığı,

% 3.6’sının (410) yüksekokul mezunu olduğu görülmektedir

2018 yılında tedavi gören kişilerin iş durumlarına göre incelenmesinde (Türkiye Uyuşturucu Raporu, 2019);

• % 21’inin (2.376) işsiz olduğu,

• % 41.3’ünün (4.678) düzenli bir işinin olmadığı,

• % 34.2’sinin (3.876) düzenli bir işi olduğu,

• % 2.3’ünün (255) öğrenci olduğu,

• % 1.2’sinin (144) ekonomik olarak aktif olmadığı görülmüştür.

2018 yılında tedavi gören hastaların tedavi gördükleri madde türlerine göre dağılımları incelendiğinde;

% 62.1’inin (7.031) eroin,

% 12.9’unun (1.459) sentetik kannabinoid,

% 8.3’ünün (941) esrar,

% 7.8’inin (886) metamfetamin,

% 2.9’unun (328) kokain,

% 1.5’inin (172) ekstazi,

% 1.5’inin (165) uçucu madde ve

% 3.1’inin (347) diğer maddelerden tedavi olduğu görülmüştür.

Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stres iç ve dış ortamdan kaynaklanan etkenlerin birey tarafından tehdit edici veya zararlı olarak değerlendirilmesinin ardından bedensel ve psikolojik boyutlarda ortaya çıkan aşırı uyarılma halidir.

Selye (1956) stresi fazla stres, yetersiz stres, iyi stres ve kötü stres olarak dört kategoriye ayırır. Ki- şinin amacının kötü stresi alt seviyede, iyi stresi ise yüksek seviyede tutmak olduğunu ve yetersiz stres ile fazla stres arasındaki dengenin sağlanması gerektiğini belirtmiştir.

Allen (1984) bu durum için “en uygun (optimal) stres düzeyi” kavramını kullanmıştır. En uygun stres dü- zeyi bireyi tehdit eden bir durumdan kurtulmak ya da bir sorunu çözmek için gösterilebilecek performansın en iyi olduğu düzeyi ifade eder

Stres ile ilişkili son düzenleyici etmen olan kontrol farklı psikoloji kuramlarında ele alınmış bir kavramdır. Thompson (1981) beş tür kontrolden söz eder: davranışsal kontrol (kaçınma); bilişsel kontrol (baş etme yöntemlerinin yeniden değerlendirilmesi); bilgisel kontrol (stresöre dair bilgiye ulaşma yeteneği); karar verme kontrolü (olası sonuçlar üzerinde seçim yapma); geriye dönük kontrol (“Bu olayın olmasını engelleyebilir miydim?”)

Uygulamalarda mesleki etiğe, özellikle de “Zarar vermeyeceksin.” ilkesine önem vermiş ve Hipokrat andı tüm dünyada kullanılan bir ant olmuştur.

Dünyada yaklaşık 1.3 milyar hipertansiyon has- tası olduğu, üçte ikisinin düşük-orta gelirli ülkelerde bulunduğu, hastaların yalnızca beşte birinin uygun tedavi aldığı bildirilmektedir. “Sessiz katil” olarak da bilinen hipertansiyon erken gerçekleşen ölümlerin en sık nedenidir. Hipertansiyon başta kalp olmak üzere vücutta beyin, böbrek, gibi birçok organ/sistemde kalıcı hasara neden olmaktadır.

Hipertansiyon için aile öyküsü, ileri yaş, diyabet, böbrek yetmezliği gibi diğer hastalıkların varlığı, sağlıksız beslenme (aşırı tuz tüketimi, doymuş/ trans yağlardan zengin beslenme vb.), fiziksel aktivitenin kısıtlı olması, obezite, alkol ve sigara tüketimi gibi risk etmenleri bulunmaktadır.

Erkek olmak, ileri yaş, ailede koroner kalp hastalığı bulunması, hipertansiyon, diyabet, hiperlipidemi gibi diğer vasküler risk etmenlerinin varlığı, obezite, yetersiz fiziksel aktivite, sigara ve alkol kullanımı ile kronik stres koroner arter hastalığı riskini arttıran başlıca etmenlerdir.

Hastalarda nefes darlığı, halsizlik, çabuk yorulma, hırıltılı solunum, öksürük, bacaklarda karında ödem, kilo artışı, bulantı, iştahsızlık, baş dönmesi, sersemlik hali gibi belirtiler görülebilmektedir.

Kalp yetmezliği hastalarında erken tanı ve tedavi oldukça önemlidir. İlaç tedavisinin yanı sıra diyet, tuz kısıtlaması, sigara-alkolün bırakılması, fiziksel aktivite ve diğer kalp-damar hastalıklarının tedavisi uygulanmaktadır.

En sık görülen kanserler akciğer, meme, kalın bağırsak/kolorektal, prostat, deri ve mide kanserleridir.

Kanser tüm dünyada en sık ikinci ölüm nedenidir, 2018 yılında kansere bağlı olarak 9.6 milyon kişinin yaşamını yitirdiği tahmin edilmektedir. Kansere bağlı ölümlerin yaklaşık %70’i düşük ve orta gelirli ülkelerde görülmektedir. Kansere bağlı ölümlerin üçte birinin yüksek beden kitle endeksi, düşük sebze-meyve tüketimi, yetersiz fiziksel aktivite, sigara ve alkol kullanımı gibi diyet/davranışsal etmenlere bağlı olarak gerçekleştiği bildirilmektedir. Bunlar içinde sigara/tütün kullanımı kansere bağlı ölümlerin %22’sini oluşturan en önemli risk etmenidir. Hepatit ve human papiloma virüsü (HPV) gibi enfeksiyonlar da düşük-orta gelirli ülkelerde görülen kanserlerin %25’ini oluşturmaktadır.