SAĞLIK PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 9

Alan yazında stres sözcüğünün ilk kez fizik bilimciler tarafından kullanıldığı görülmektedir. 17. yüzyılda stres kavramı elastik nesneyle ona uygulanan dış güç arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere ilk kez Robert Hook tarafından kullanılmıştır. Stres sözcüğü zamanla psikoloji, nöroloji, fizyoloji, sosyoloji, antropoloji, biyokimya, endokrinoloji ve immünoloji gibi pek çok alanda kullanılmaya başlanmıştır.

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Bir uyaran olarak stres modeline modele göre stres genellikle çevre tarafından ortaya çıkarılmış hastalık ve felaket gibi durumları tanımlamakta ve kişide bir tepkiye yol açmaktadır. Araştırmacılar stres üzerine çalışırlarken genellikle stresör denilen stres verici yaşam olayları üzerinde yoğunlaşmışlardır. Holmes ve Rahe (1967) tarafından geliştirilen “Sosyal Yeniden Uyumu Değerlendirme Ölçeği (Social Readjustment Rating Scale-SRRS)” ile bireylerin sıkça yaşadığı stresli olaylar incelenmiştir. Dolayısıyla bu modele göre bazı olayların herkes tarafından stres verici olarak algılandığı varsayılmış ve olayların değerlendirilmesinde meydana gelebilecek kişisel farklılıklar, başa çıkma ve sosyal destek gibi kavramların sürece olan etkileri göz ardı edildiği için model eleştirilmiştir

Bir tepki olarak stres modeline göre stres çevreden gelen taleplerin organizma üzerindeki etkisi sonucu organizmanın gösterdiği tepkidir. Dolayısıyla bu modelde stres kaynaklarının organizmada oluşturduğu endişe, uykusuzluk ve kalp çarpıntısı gibi çok çeşitli tepkiler değerlendirilir.

Yaşam Olayları Kuramı’nın da stresi açıklamada bazı eksikleri olduğu bilinmektedir. Bu kuramı eleştirenler için yaşam deneyimlerini nesnel biçimde değerlendirmek doğru değildir ve bir yaşam olayına dair kişisel yorumlamalar önemlidir. Boşanma bir kişi için ciddi düzeyde sıkıntı iken bir başkası için bir kurtuluş olabilir. Kişinin olayları olayın istenirliği, olay üzerindeki kontrol ve olaya uyum sağlama derecesi gibi boyutlara göre değerlendirilmesi daha faydalı olacaktır. Bir başka eleştiri ise birçok yaşam olayının derecelendirilmesinin geçmişe dönük olmasınadır. Ayrıca insanlar listeyi doldururken olaylar birbirinden bağımsızmış gibi görünebilir. Oysa yaşam deneyimleri birbiri ile etkileşimde olabilir. İş değiştirme boşanmanın etkisini artırabilir, diğer olumsuz etkileri azaltabilir. Kişiye sadece yaşam olaylarını sormak yerine aynı zamanda sağlıkla ilgili belirtileri de sormak stresi belirlemede yararlı olur. Yeme alışkanlığındaki değişim bir yaşam olayı mı, yoksa yaşam olayının belirtisi midir? Uyku düzenindeki değişim bir stresör mü, yoksa stresin sonucu olarak mı uyku düzeni değişir? Liste olayların kısa süreli olduğu düşüncesine dayanır. Oysa birçok olay uzun süre devam eder ve kroniktir. Fiziksel sağlık, ev ve komşuluk, finansal durum, iş, çocuk, eş, geniş aile ve arkadaşlıkla ilgili stresörler uzun sürelidir.

Uzun süreli Adrenalin ve Noradrenalin salınımı sempatik aktivasyonda pıhtılaşma, kan basıncında artış, kalp atışında artış, yağ depolama, düzensiz kalp atışları, ateroskleroza yol açacak olan plak oluşumu ve bağışıklık sistemini baskılama ile sonuçlanır.

HPA aksı aktivasyonu: Kronik stres durumunda, sinirlerimiz hipotalamusa stresli olaya ilişkin bilgiyi taşır. Hipotalamus otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü harekete geçirir, kalp atım hızı, kan basıncı, solunum hızı artar ve kaslar gerginleşir, öte yandan sindirim gibi daha az hayati aktiviteler kısıtlanır

Stresin hastalıklara kronik ve akut olmak üzere iki mekanizma aracılığıyla yol açtığı kabul edilir. En çok kabul gören kronik süreçler modeline göre fizyolojik, davranışsal ve psikolojik etmenlerin uzun süreli etkileşiminden dolayı stres hastalığa yol açar. Örneğin, kronik iş stresi zamanla kalp damar hasarına yol açar. Kronik stres kalbi besleyen damarlarda ateroskleroz ile ilişkilidir. Kalıtsal yatkınlığı olanlarda daha sık görülür.

Akut süreçlerde ise egzersiz ya da öfke atakları ardından ya da uyanır uyanmaz kalp atışındaki ve kan basıncındaki ani değişimler sırasında MI görülme sıklığı artar. Bu akut olaylar ani damar yırtılması ya da pıhtı atması ile olur. Akut stres ani bir kardiyak sorunu tetikler. Egzersiz uzun vadede koruyucu iken risk altındaki bireylerde tehlikeli olabilmektedir.

Sorunu düzeltme, ortadan kaldırma, soruna dair düşünme biçimini değiştirme, tahammül etmeyi öğrenme ya da olduğu gibi kabul etme, durumu değiştirme, kabullenme, daha fazla bilgi arama, dürtüsel ve zarar verici şekilde davranmaktan kendini sakınma gibi çeşitli baş etme yöntemleri bulunmaktadır.

Roth ve Cohen (1986) baş etme yolları olarak yaklaşma ya da kaçınma yöntemlerinden söz etmiş­lerdir. Yaklaşma tarzı baş etmede sorunla yüzleşme, bilgi toplama, soruna yönelik doğrudan eyleme geçme söz konusudur. Kaçınmada ise olayın anlamını küçümseme, inkar etme görülür. İnsanlar stresle baş etme yolu olarak ya birini ya da diğerini sergiler. Yaklaşma yoluyla baş etme kaçınmadan daha işlevsel olarak görülür, ama bunu eleştirenler de vardır. Hangisinin daha etkin olduğu stresörün türüne göre de değişir. Kaçınma yoluyla baş etme kısa süreli stresörler için etkili olup uzun süreliler için değildir.

The Eatwell Guide tüketilmesi gereken besin grubu ve ortalama miktarları hakkında kılavuzluk eden İngiltere’nin öncülük ettiği bir sistemdir. Bu sisteme göre beş grup yiyecek tanımlanmıştır. Ekmek, pirinç, patates ve makarna gibi yiyeceklerin oluşturduğu grup ve meyve-sebze grubu gün içinde ve mümkünse her öğünde ideal tabağımızın çoğunluğunu oluşturmalıdır. Diğer gruplardan et ve bakliyat türü yiyecekler ile süt ürünleri ise daha az miktarlarda tüketilmeli, son grup olan yağ ve şeker içeriği yüksek gıdalar ise en az miktarda tüketilmeli, hatta mümkünse hiç tüketilmemelidir

The Eatwell Guide tüketilmesi gereken besin grubu ve ortalama miktarları hakkında kılavuzluk eden İngiltere’nin öncülük ettiği bir sistemdir. Bu sisteme göre beş grup yiyecek tanımlanmıştır. Ekmek, pirinç, patates ve makarna gibi yiyeceklerin oluşturduğu grup ve meyve-sebze grubu gün içinde ve mümkünse her öğünde ideal tabağımızın çoğunluğunu oluşturmalıdır. Diğer gruplardan et ve bakliyat türü yiyecekler ile süt ürünleri ise daha az miktarlarda tüketilmeli, son grup olan yağ ve şeker içeriği yüksek gıdalar ise en az miktarda tüketilmeli, hatta mümkünse hiç tüketilmemelidir

Tam tahıllı yiyeceklerin işlenmiş olanlarına kıyasla daha sağlıklı olduğu düşünülmektedir. İşlenmiş karbonhidratlar bazı besin değerlerini (Ör. lif ) kaybedebildiğinden sağlık üzerindeki etkileri değişebilmektedir. Benzer şekilde bazı meyvelerin şeker oranı oldukça yüksek, bazı et ve süt ürünlerinin ise yağ miktarı fazla olabilir.

Yeme davranışının gelişimsel modelinde öne çıkan süreçler maruz kalma, sosyal öğrenme ve ilişkisel öğrenmedir.

Yeme davranışının gelişimsel modelinde öne çıkan süreçler maruz kalma, sosyal öğrenme ve ilişkisel öğrenmedir.

Çocuklukta sağlıklı yiyeceklere maruz kalmanın ileriki dönemlerde de sağlıklı beslenme alışkanlığı edinmede etkili olabileceği söylenebilir. Yapılan çalışmalar yiyeceklere karşı yenilik korkusunun sağlıklı beslenme için gerekli çeşitlilikten mahrum kalmayla ilişkisine dikkat çekmektedir. Maruz bırakmaya ek olarak sosyal ortamlar yeme davranışının öğrenilmesine katkı sağlar. Kişiler ebeveynlerini, akranlarını ve medyanın sunduklarını model alarak yeme davranışlarını şekillendirirler. Çalışmalar kişilerin kahvaltı alışkanlıklarından atıştırmalık ru- tinlerine kadar birçok yeme davranışı özelliklerinin ebeveynlerle yüksek benzerlik gösterdiğini rapor etmektedir. Medyanın da yeme davranışının gelişiminde etkisi göz ardı edilemeyecek boyuttadır. Özellikle reklamlarda çocuklar için pazarlanan işlenmiş gıdaların çekici hale getirilmesi çocukların yüksek yağ, şeker ve kalori içeren bu tür gıdaları daha fazla tüketmelerine ve sağlıksız beslenmelerine yol açabilmektedir. İlişkisel öğrenme ilkeleri de yeme davranışının gelişiminde rol oynamaktadır. Sağlıklı yiyeceklerin olumlu pekiştireçlerle ilişkilendirilmesinin çocukların yeme davranışlarının sağlıklı gelişimi açısından önemli olduğu düşünülmektedir ancak pekiştireçlerin çikolata gibi daha fazla tercih edilir yiyecekler olmamasına dikkat edilmesi ve beslenme repertuvarına katılmak istenen yiyeceğin değerini ar- tırıcı pekiştireçlerin tercih edilmesi sağlıklı beslenme davranışının kalıcı olması açısından önemlidir. Yeme davranışı üzerindeki ebeveyn kontrolünün sağlıklı beslenme alışkanlığı edinmeye etkileri konusundaki bulgular ise karışıktır. Kimi çalışmalar ebeveyn kontrolünün faydalarından kimileri ise zararlarından bahsetmektedir. Gerek açık (Ör. belli yiyecekleri yasaklamak) gerekse örtük (Ör. belli yiyecekleri satın almamak) kontrol yöntemlerinin sağlıklı beslenme davranışını destekleyici etkileri var gibi görünebilir ancak uzun vadede bu tür stratejilerin pek de istenen hedefe hizmet etmediği ve beslenme alışkanlıklarının sağlıklı yönetimi için gerekli becerilerin gelişmesine olumsuz etkide bulunduğu görülmektedir.

Beden imgesindeki problemler, beden görünüşünde değişikliğe yönelik birçok tutum ve davranışı da beraberinde getirmektedir. Böylece kişiler zayıflamak ve kas oranını artırmak için aşırı egzersiz yapma ya da besin alımını kısıtlama, takviye edici ürünleri kontrolsüz tüketme ve sık aralıklarla estetik ameliyatlar yaptırma gibi yollara başvurmaktadır

Yapılan çalışmalar kilo alımını engellemek için haftalık 150-250 dakika (yaklaşık 1200-2200 kcal.’ye denk) fiziksel aktivitenin gerekli olduğunu göstermektedir.

Sağlıklı bir bireyin uyku ihtiyacı yeni doğanlarda 16-18 saat, okul öncesi dönemdeki çocuklarda 11-12 saat, okul çağındaki çocuklar ve ergenlerde 10 saat ve yetişkinlerde 7-8 saattir.

Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stres iç ve dış ortamdan kaynaklanan etkenlerin birey tarafından tehdit edici veya zararlı olarak değerlendirilmesinin ardından bedensel ve psikolojik boyutlarda ortaya çıkan aşırı uyarılma halidir.

Selye (1956) stresi fazla stres, yetersiz stres, iyi stres ve kötü stres olarak dört kategoriye ayırır. Ki- şinin amacının kötü stresi alt seviyede, iyi stresi ise yüksek seviyede tutmak olduğunu ve yetersiz stres ile fazla stres arasındaki dengenin sağlanması gerektiğini belirtmiştir.

Allen (1984) bu durum için “en uygun (optimal) stres düzeyi” kavramını kullanmıştır. En uygun stres dü- zeyi bireyi tehdit eden bir durumdan kurtulmak ya da bir sorunu çözmek için gösterilebilecek performansın en iyi olduğu düzeyi ifade eder