SAĞLIK PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

Etkileşimsel (Transaksiyonel) Stres ve Başa Çıkma Modeli
Strese kişi ve çevre arasındaki etkileşim olarak bakan bu modelin en önemli savunucularından Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stresi bir uyaran veya tepki şeklinde tanımlamak yetersizdir; çünkü stres birey ve çevresi arasındaki etkileşim sürecidir.

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Baş etme dinamik bir yapıdır. Lazarus baş etmeyi de kişi ve stresör arasındaki etkileşim olarak görür ve ona göre baş etmenin amacı:
• Stresli çevresel koşulları azaltmak, önceki duruma dönme olasılığını artırmak,
• Olumsuz olaylara uyum sağlamak veya tolere etmek,
• Olumlu bir kendilik algısı sürdürebilmek,
• Duygusal dengeyi sürdürebilmek ve
• Diğer insanlarla doyurucu ilişkiler kurabilmektir

Cohen ve Wills (1985) farklı sosyal destek türleri tanımlamıştır:
• Özgüven sağlayıcı destek: Başka insanların kişinin özgüvenini arttırması
• Destek: Başka insanların tavsiyelerde bulunması
• Eşlik etme: Aktivitelerde başkalarının yanında bulunması
• Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi
• Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir:
• Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu
• İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu

Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir.

Walter Bradford Cannon (1932) bedenin stres karşısında gösterdiği tepkileri tanımlayan ilk araştırmacıdır. Wisdom of Body adlı kitabında homeostazi (homeostasis/denge, Latince homoios aynı benzer, stasis durum anlamlarına gelmektedir) terimi ile organizmanın kendi iç dengesindeki sürekliliği koruma özelliğini açıklamış ve strese karşı gösterilen tepkileri “savaş ya da kaç” tepkisi olarak tanımlamıştır. Savaş ya da kaç tepkisi korkutucu bir durumla yüzleşmek ya da o durumdan kurtulmak için bizi harekete geçiren fizyolojik ve psikolojik tepkiler setidir.

Üçlü Model: Stres konusunda çalışan bir başka grup araştırmacı stresi üçlü model olarak ele alır. Bunlardan birincisi stresi bir uyaran olarak, ikincisi bir tepki olarak, üçüncüsü ise bir etkileşim olarak tanımlamaktadır. Genel Uyum Sendromu: Kanadalı hekim Selye’nin (1956) öne sürdüğü Genel Uyum Sendromuna göre stres 3 aşamada ele alınır. Stresli bir durum karşısında yaşanan ilk evre alarm tepkisi; ikincisi direnç evresi ve üçüncüsü ise tükenme evresidir. Savaş ya da kaç tepkisi korkutucu bir durumla yüzleşmek ya da o durumdan kurtulmak için bizi harekete geçiren fizyolojik ve psikolojik tepkiler setidir. Yaşam Olayları Kuramı: Bu kuram stresi ve stresle ilişkili değişimleri yaşam deneyimlerine yönelik tepkiler olarak görür. Holmes ve Rahe (1967) bireyin yaşamının son dönemindeki yaşam olaylarını içeren kapsamlı bir liste geliştirmiş, ‘eşin ölümü’, ‘yakın bir aile üyesinin ölümü’, ‘hapse girmek’ gibi ciddi düzeydeki olaylardan ‘çocuğun evden ayrılması’, ‘hamilelik’ gibi orta düzey ve ‘tatile çıkmak’, ‘uyku düzeninde değişiklik’ gibi hafif düzeyde etki yaratan yaşam olaylarına kadar çeşitli olaylar bu listede yer almıştır. Listeden elde edilen puan ile sağlık durumu arasında bağlantı olduğu kabul edilmektedir. Bir Uyaran Olarak Stres Modeli: Bu modele göre stres genellikle çevre tarafından ortaya çıkarılmış hastalık ve felaket gibi durumları tanımlamakta ve kişide bir tepkiye yol açmaktadır (Lazarus ve Folkman, 1984). Araştırmacılar stres üzerine çalışırlarken genellikle stresör denilen stres verici yaşam olayları üzerinde yoğunlaşmışlardır. Holmes ve Rahe (1967) tarafından geliştirilen “Sosyal Yeniden Uyumu Değerlendirme Ölçeği (Social Readjustment Rating Scale-SRRS)” ile bireylerin sıkça yaşadığı stresli olaylar incelenmiştir.

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur. İlk basamakta organizma şok içindedir, bedenin homeostatik dengesi bozulur ve gerilim yaşanır. Alarm tepkisi evresi boyunca beden değişen duruma tepki gösterir. Stresör duyu organları tarafından algılanır ve duyusal mesaj talamusa gönderilir. Talamustan mesaj doğrudan hipotalamusa ya da serebral kortekse gönderilir. Serebral kortekste mesaj yorumlanır, yorum duygusal açıdan anlamlı olarak etiketlenirse limbik sistem aktive olur. Bu aşamada organizma ikinci basamak olan “savaş ya da kaç tepkisi” içine girer ve şok karşıtı uyum süreci başlar. Otonom sinir sistemi ve endokrin sistem, onlara bağlı tüm organlar ve kas sistemleri harekete geçerek beden kendini korumaya hazırlanır. Bu aşamada bedenin daha fazla enerjiye, kan dolaşımına ve oksijene ihtiyacı olduğu için sempatik sistem çalışır. Organizmanın uyarıcıyı daha iyi algılayabilmesi için görsel duyarlılığı artar, gözbebeği genişler, tükürük salgısı engellenir, dolayısıyla ağzı kurur. Daha rahat ve hızlı nefes alıp verebilmesi ve oksijen sağlayabilmek için akciğerlerde bronşlar genişler. Kalp hareketi hızlanır, kalp daha fazla çarpar, daha fazla kan pompalar, böylece ihtiyacı olan organ ya da sistemlere kanın gitmesi sağlanır. Adrenal bezlerden adrenalin salgılanır. Bazı sistemlerde ise faaliyetler azaltılır ya da engellenir, örneğin sindirim sistemi çok enerji tüketen bir sistem olduğu için faaliyeti yavaşlar. Yani sistem “savaş ya da kaç tepkisi” için gerekli olan organların faaliyetlerini arttırır, gerekli olmayan organların faaliyetlerini yavaşlatır.  Direnç evresinde organizma alarm evresinin etkilerini normale döndürme çabası ile baş etme davranışları arar, sergiler, stresör karşısında kendini korumaya yönelik savunucu tepkiler gösterir ve uyum sağlamaya çalışır. Bu durumda başarılı olamazsa, beden etkinliği ve direnç artmaya başlar. Beden bu savaşı kazanmak için çok fazla güç harcayabilir. Bu da zaman içinde dirençte düşüşe neden olur. Direnç devam ettikçe bedenin savunması zayıflar. Alerji, yüksek tansiyon, şeker hastalığı, ülser gibi ciddi fiziksel belirtilerin ortaya çıkışı da direnci azaltır. Bu aşamada organizma strese rağmen var oluşunu, uyumunu sürdürmeye çalışır. Stresin kronikleşmesi durumunda sempatik sistemin sürekli uyarılmış durumda olması nedeniyle bazı organların işlevi bozulabilir. Bağışıklık sistemi iyice zayıflar, organizma virüs, bakteri gibi enfeksiyon etmenlerinin olumsuz etkilerine açık hale gelir. Psikosomatik hastalıklar, deri hastalıkları ya da sindirim sorunları bu evrede ortaya çıkmaya başlar. Stres durumu artarak devam ederse organizma tükenme evresine girer. Tükenme evresinde stresör şiddetli, sürekli ve tekrarlı ise bedenin enerji rezervleri tükenir ve direnç kırılır. Bu aşamada parasempatik sistemin devreye girmesi zorlaşır, alarm öncesi döneme göre beden işlevleri iyice düşer ve sistem stresli durumdan önceki haline dönemez. Sistem sadece dış uyaranlardan değil, kendi içindeki değişimlerden de etkilendiği için bir kısır döngü içine girer. Beden yeni duruma uyum sağlamaya çalışırken sempatik sistemin sürekli aktive olması, gerekli enerjinin sağlanamaması, organların hastalanması ve işlevlerinin bozulması ile ciddi fiziksel ve psikolojik rahatsızlıklar ortaya çıkabilir. Sürekli stres bağışıklık sistemini etkileyerek kardiyovasküler hastalık, artrit, hipertansiyon gibi rahatsızlıklara yol açar (akt. Erkan, 2005) ve sonuçta ölüm bile meydana gelebilir (Hisli Şahin, 1994; Selye, 1950).

Sempatik aktivasyon: Bir olay stresli olarak görüldüğünde Merkezi Sinir Sisteminde değişimleri tetikler. Bu da katekolamin (Adrenalin, Noradrenalin, Dopamin gibi nörotransmitterler) salınımına yol açar, buna uyarılma hissi denir. Bu süreç Cannon’un Savaş-Kaç tepkisine benzer. Katekolaminler bağışıklık sisteminde önemli etkilere sahiptir. Uzun süreli Adrenalin ve Noradrenalin salınımı sempatik aktivasyonda pıhtılaşma, kan basıncında artış, kalp atışında artış, yağ depolama, düzensiz kalp atışları, ateroskleroza yol açacak olan plak oluşumu ve bağışıklık sistemini baskılama ile sonuçlanır. Akut stres sempatik aktivasyon ile kalp atışı ve kan basıncında değişikliklere, bu da ateroskleroz ve böbrek hastalıklarına, kalp krizi gibi ani değişimlere neden olur, bedeni enfeksiyonlara açık hale getirir. Stres yaraların iyileşmesini de geciktirebilir.

Roth ve Cohen (1986) baş etme yolları olarak yaklaşma ya da kaçınma yöntemlerinden söz etmişlerdir. Yaklaşma tarzı baş etmede sorunla yüzleşme, bilgi toplama, soruna yönelik doğrudan eyleme geçme söz konusudur. Kaçınmada ise olayın anlamını küçümseme, inkar etme görülür. İnsanlar stresle baş etme yolu olarak ya birini ya da diğerini sergiler. Yaklaşma yoluyla baş etme kaçınmadan daha işlevsel olarak görülür, ama bunu eleştirenler de vardır. Hangisinin daha etkin olduğu stresörün türüne göre de değişir. Kaçınma yoluyla baş etme kısa süreli stresörler için etkili olup uzun süreliler için değildir.

Folkman ve Lazarus (1986) problem odaklı davranışların durumu değiştirme amaçlı aktif, mantıklı, serinkanlı ve bilinçli çabalar içerdiğini belirtmektedirler. Bu çabalar sorunu belirleme, çözüm için alternatifler üretme, alternatiflerin yarar ve zararlarını değerlendirme, onlar arasından seçim yapma ve seçilen alternatifi uygulamadan oluşur (Yerlikaya, 2009). Problem-odaklı baş etme stresörün etkisini doğrudan azaltmaya ve var olan kaynakları artırmaya yönelik eylemleri içerir. Plan yapmak, plana bağlı kalmak, gerektiğinde gözden geçirmek, bir ilişkiyi sonlandırmak için psikolojik yardım almak, zaman çizelgesi hazırlamak, mesleki beceriler edinmek şeklinde örneklendirilebilir.

Duygu odaklı baş etmede problem odaklı baş etmenin aksine, uzaklaşma, kendini kontrol etme, eğer yapılacak bir şey yoksa durumu kabul etme, sosyal destek arama, kaçma-kaçınma, sorumluluğu üstüne alma ve durumu yeniden değerlendirme gibi pasif yöntemler yer alır (Folkman, Lazarus, Dunkel-Schetter, Delongis ve Gruen, 1986). Duygu-odaklı baş etme stresli olayın yol açtığı duyguları yönetme anlamına gelmektedir. İnsanlar duygularını kontrol etmek ve düzenlemek için hem bilişsel hem de davranışsal stratejiler kullanır. Arkadaşlarla sorun hakkında konuşma, rahatlamak için alkol ya da ilaç alma, sigara içme, alışverişle dikkat dağıtma, film izleme davranışsal; sorunun önemini inkar etmek, sorun hakkında daha olumlu düşünmeye çalışmak ise bilişsel stratejilerdendir.

Stresle baş etmede önemli bir etmen olan sosyal desteğin farklı tanımları vardır. Sosyal desteği birey için ulaşılabilir olan arkadaş sayısı olarak görenlerin yanında sosyal destek rakamların ötesinde olup bu destekten duyulan memnuniyettir şeklinde değerlendirenler de vardır. Algılanan konfor, güven, bakım, bir kişinin diğerlerinden aldığı yardım olarak sosyal destek tanımlanabilir. Cohen ve Wills (1985) farklı sosyal destek türleri tanımlamıştır: •Özgüven sağlayıcı destek: Başka insanların kişinin özgüvenini arttırması •Destek: Başka insanların tavsiyelerde bulunması • Eşlik etme: Aktivitelerde başkalarının yanında bulunması •Araçsal destek: Fiziksel yardım içeren desteğin verilmesi •Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir: •Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu •İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Alarm Tepkisi evresi stresli duruma maruz kalır kalmaz ortaya çıkar, bedendeki çeşitli aktivitelerde artış olur, strese olan direnç olağan zamanlardakine göre daha düşüktür. Direncin düşük olduğu ve bireyin gafil avlandığı bu evre iki basamaktan oluşur. İlk basamakta organizma şok içindedir, bedenin homeostatik dengesi bozulur ve gerilim yaşanır

Bir Tepki Olarak Stres Modeli
Bu modele göre stres çevreden gelen taleplerin organizma üzerindeki etkisi sonucu organizmanın gösterdiği tepkidir. Dolayısıyla bu modelde stres kaynaklarının organizmada oluşturduğu endişe, uykusuzluk ve kalp çarpıntısı gibi çok çeşitli tepkiler değerlendirilir (Lazarus ve Folkman, 1984).

Stresten Kurtulma durumunda stres tepkilerinin ardından sempatik sistem ve HPA aksı aktivasyonu stres öncesi düzeye dönerken bedendeki değişimler de normale döner. Normale dönme sürecinde de bireysel farklılıklar vardır. Bazı insanlarda bu çok hızlı olur. Laboratuvar ortamında üç dakikalık zihinden aritmetik işleminin ardından klasik müzik dinlemenin stresten kurtulup normale dönme sürecini kolaylaştırdığı bildirilmiştir.

Geniş arterlerdeki kolesterol depoları kan akışını sınırlandırarak plak halini alır. Ateroskleroz denen bu durum felç ve kalp krizi ile sonuçlanır.

Baş etme dinamik bir yapıdır. Lazarus baş etmeyi de kişi ve stresör arasındaki etkileşim olarak görür ve ona göre baş etmenin amacı:

• Stresli çevresel koşulları azaltmak, önceki duruma dönme olasılığını artırmak,

• Olumsuz olaylara uyum sağlamak veya tolere etmek,

• Olumlu bir kendilik algısı sürdürebilmek,

• Duygusal dengeyi sürdürebilmek ve

• Diğer insanlarla doyurucu ilişkiler kurabilmektir.

• Lett ve diğerleri (2005) ise iki tür sosyal destekten bahsetmişlerdir:
• Yapısal destek (sosyal ağ): Kişi için ulaşılabilir insanların oluşturduğu ağdakilerle görüşme sıklığı, yoğunluğu, türü, kaç kişinin olduğu
• İşlevsel destek: Yapıdan dolayı algılanan kazanç

Ağrı eşiği bireyin ağrı duyduğu en düşük uyaran şiddetidir. Ağrı eşiği eğitim düzeyi, cinsiyet, etnik köken, dil ve coğrafya gibi özellikler ile ilişkilidir. Bu nedenle ağrı eşiği hem kişiden kişiye hem de ağrıdan ağrıya göre değişir.