SAĞLIK KURUMLARINDA MALİYET UNSURLARI VE MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ

Çeşit açısından üretim maliyeti unsurları şu şekilde sınıflandırılabilir:
• İlk madde ve malzeme giderleri
• İşçi ücret ve giderleri
• Memur ücret ve giderleri
• Dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler
• Çeşitli giderler
• Vergi, resim ve harçlar
• Amortisman ve tükenme payları
• Finansman giderleri

İlk madde ve malzeme giderleri; mamul ve hizmetlerin üretilmesini, işletme faaliyetlerinin devamlılığını sağlamak amacıyla tüketilen her türlü direkt ilk madde ve malzeme, endirekt malzeme ve üretimle ilgili dışarıya yaptırılan işleri kapsar. İlk madde ve malzeme giderleri arasında; hammadde, yardımcı madde, işletme malzemesi, ambalaj malzemesi, yedek parça, kırtasiye ve basılı evrak, yakıt malzemesi sayılabilir.

Üretim maliyeti unsurlarını “ürünlere (çıktılara) yüklenme açısından” da sınıflandırılır. Maliyet muhasebesinde üretim maliyeti unsurları ürünlere yüklenme açısından üç  grup altında toplanmaktadır.
• Direkt ilk madde ve malzeme giderleri
• Direkt işçilik giderleri
• Genel üretim (hizmet) giderleri

Direkt ilk madde ve malzeme giderleri; üretilen mamullerle/hizmetlerle direkt bağlantısı kurulabilen, yani hangi ürün için ne kadar tüketildiği doğrudan izlenebilen hammadde ve malzemenin maliyetinden oluşur. 

Direkt işçilik giderleri; üretilen mamullerle/hizmetlerle direkt bağlantısı kurulabilen, yani hangi ürün için ne kadar yapıldığı doğrudan izlenebilen işçilik giderlerini kapsar. Sağlık kurumlarında işçilik giderleri; tıbbi hizmetin sunulmasında görev yapan doktor, hemşire, sağlık personeli ve hizmet üretim yeri personeli gibi kişilere ödenen ücretlerden oluşmaktadır.

Genel üretim/hizmet giderleri; hizmet üretimi ile ilgili direkt ilk madde ve malzeme giderleri, direkt işçilik giderleri dışında kalan tüm maliyet kalemlerinden oluşur. Bu
giderler, mamullere veya hizmetlere doğrudan yüklenemeyen giderlerdir. Genel üretim giderleri, üretilen mamul ve hizmetler için ortak olarak katlanıldıklarından, bu giderleri belirli mamul veya hizmetlere doğrudan doğruya yükleme imkânı yoktur. Bu giderlere örnek olarak elektrik, su, doğalgaz, amortisman, kira gibi giderler ile sağlık hizmetlerinde kullanılan alkol ve sıvı sabun verilebilir.

KAPSAMINA GÖRE MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
• Tam Maliyet Yöntemi
• Değişken Maliyet Yöntemi
• Normal Maliyet Yöntemi
• Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi
• Direkt İlk Madde ve Malzemeye Dayalı Maliyet Yöntemi

GERÇEKLEŞME DURUMUNA GÖRE MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
• Fiilî (Gerçek) Maliyet Yöntemi
• Tahminî Maliyet Yöntemi
• Standart Maliyet Yöntemi

GİDERLERİN DAĞITIMINDA ESAS ALINAN BAZA GÖRE MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
• Hacim Tabanlı Maliyet Yöntemi
• Faaliyet Tabanlı Maliyet Yöntemi

MALİYETİN HESAPLANMA ŞEKLİNE GÖRE MALİYET HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
• Sipariş Maliyet Yöntemi
• Safha (Evre) Maliyet Yöntemi
• Karma (İşlem) Maliyeti Yöntemi

Üretim ile ilgili ortaya çıkan bütün maliyetlerin (Direkt İlk Madde ve Malzeme, Direkt İşçilik ve Genel Üretim) ürünlere yüklendiği maliyet hesaplama yöntemidir. Bir başka
ifadeyle, bu yöntemde, direkt-endirekt ya da değişken-sabit genel üretim maliyetlerinin tümü üretilen mamüle ya da hizmetlere yüklenmekte ve bunun yanında üretim maliyetlerine ilave olarak dönem maliyetleri de tamamen veya kısmen ürünlere aktarılmaktadır. Türkiye’de bu yöntem yaygın bir biçimde kullanılmaktadır.

Üretimle/hizmetle ilgili değişken nitelikteki giderleri ürün maliyetine dâhil eden bir yöntemdir. Diğer bir ifadeyle, bu yöntemde ürün maliyeti sadece değişken üretim giderlerinden oluşur. Sabit nitelikteki maliyet unsurları ise o dönemin gideri kabul edilir ve sonuç hesaplarına aktarılır. Bu yöntemde, ürün maliyeti; Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri, Direkt İşçilik Giderleri ve Değişken Genel Üretim Giderleri’nden oluşur. Buradaki  temel düşünce, sabit maliyetlerin sadece belirli bir ürün nedeniyle ortaya çıkmadıkları, aksine dönemin toplam üretimi ile ilgili olduğudur.

Değişken nitelikteki üretim giderlerinin tamamı ile sabit üretim giderlerinin bir kısmını  ürün maliyetine dâhil eden bir yöntemdir. Ürün maliyetine dâhil edilecek sabit nitelikteki üretim giderleri, işletmenin, o dönemdeki kapasite kullanım oranına göre belirlenir. Bir başka ifadeyle, kullanılan kapasiteye isabet eden sabit üretim giderleri ürün maliyetine dâhil edilirken, kullanılmayan kapasiteye isabet eden kısım sonuç hesaplarına aktarılır. Türkiye Muhasebe Standartlarından 2 no.lu Stoklar Standardı da maliyetlerin hesaplanmasında normal maliyet yönteminin kullanılmasını istemektedir.

Tam maliyet yönteminin tam karşılığı olan bu yöntemde üretilen birimlerin maliyetine yalnızca Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri ile Direkt İşçilik Giderleri dâhil edilmekte, Genel Üretim Giderlerinin tamamı maliyet dışında bırakılmaktadır. Bu yöntemde,  endirekt nitelikte olan maliyet unsurları dönem gideri olarak kabul edilerek sonuç hesaplarına aktarılmaktadır. Bu yöntem, Genel Üretim Giderlerinin maliyetlerin önemsiz bir  parçası olması durumunda uygulanır.

Tarihî gelişimi itibariyle ilk ortaya çıkan maliyet sistemidir. Bu sistemde, üretim maliyetlerinin hesaplanmasında üretim ile ilgili direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim maliyetlerinin fiilî (gerçekleşmiş) tutarları dikkate alınır. Maliyetlerin bu şekilde hesaplanabilmesi için üretimin fiilen tamamlanmış ve maliyetlerin de fiilî tutarlarının kesinleşmiş olması gerekir. Yöntem; tarihî maliyet, gerçek maliyet gibi isimlerle  de anılmaktadır. Bu yöntemi uygulayan bir işletme, ürün birim maliyetini, ancak tüm giderlerin gerçekleşmesinden sonra hesaplayabilir. Gerçekleşmiş maliyet verileri işletmenin  defter kayıtlarından elde edilir. Bu sebeple, fiilî maliyet yöntemine göre hesaplanan ürün  maliyetleri, gerçek maliyettir ve tamamı belgeye dayalıdır.

Maliyetlerin, geçmiş deneyimlerden ve cari girdi fiyatlarından yararlanılarak önceden  tahmin edilmesi ve kayıtların bu maliyetlere göre tutulması esasına dayanan bir yöntemdir. Bu yöntemde, işletmenin geçmiş dönemlerinde gerçekleşmiş maliyet verileri ile gelecekle ilgili beklentiler dikkate alınarak yapılan tahminlerden yararlanılır. Bu tahminler, normal şartlarda beklenen maliyetleri ifade eder. 

Standart maliyet sistemi, ürün maliyetlerinin önceden ve bilimsel hesaplara dayanılarak
“olması gereken düzeyde” planlanması ve maliyet hesaplarında fiilî rakamların yerine  bunların kullanılmasını kapsayan bir sistemdir. Standart maliyet sisteminin en önemli özelliği, geçmiş dönemin fiilî maliyetlerine dayanmaksızın maliyetlerin mühendislik ve  etüt çalışmaları sonucunda elde edilmesidir.

Faaliyet tabanlı maliyetleme, faaliyetler üzerine yoğunlaşan ve faaliyetlerin kaynak kullanımlarını temel alarak kaynak maliyetlerini faaliyetlere yükleyen, maliyet taşıyıcılarının faaliyet kullanımlarını göz önüne alarak faaliyet maliyetlerini maliyet taşıyıcılarına yükleyen bir yaklaşımdır. 

Sipariş (Parti) maliyet yöntemi, birbirinden oldukça farklı tür veya nitelikteki mamullerin veya hizmetlerin üretimini yapan ve özellikle her bir mamulü veya hizmeti ayrı bir üretim partisi hâlinde üretime alıp tamamlayan işletmelerde, maliyetlerin parti bazında saptanmasını sağlamak amacıyla geliştirilmiş yöntemdir.

Bu yöntem, homojen ürünlerin büyük miktarlarda üretilmesi durumunda uygulanabilir.
Burada safhadan kastedilen üretimin yapıldığı departmanlardır. Bu yöntemde maliyetleri
hesaplayabilmek için birinci departmandan başlanır, birinci departmanda ortaya çıkan
maliyetler ikinci departmana aktarılır. Bu işleme üretim tamamlanıncaya kadar devam
edilir. En son departmandaki tamamlanan ürünlerin maliyetleri mamullere veya hizmetlere dâhil edilir.

Dönem sonunda 740 Hizmet Üretim Maliyetleri hesabında biriken tutarlar 741 Hizmet Üretim Maliyeti Yansıtma hesabı aracılığıyla 622 Satılan Hizmetin Maliyeti hesabına  aktarılarak sonuç hesaplarına kaydedilmiş olur.