Olağan Dışı Durumlarla İlgili Temel İlke ve Kavramlar

İklim değişiklikleri, orman yangınları, nüfus artışı, plansız kentleşme, depremler, su baskınları, heyelanlar, çığ, küresel salgın
hastalıklar (özellikle günümüzde; kuş gribi, SARS,
MERS, COVID-19 gibi virüs kökenli olanlar),
çevre kirlenmesi olağan dışı durumlara örnek olarak verilebilir. 

Olağan dışı doğa olaylarının neden olduğu zararlar:

- Ekolojik dengenin bozulması,
- Meydana geldiği çevrede normal yaşamı ve toplumsal faaliyetleri aksatması,
- Can kayıplarının olabilmesi,
- Tarım alanlarının zarar görebilmesi,
- Binalar, eşyalar ve makinaların zarar görebilmesi
- Alt yapıda tahribat yaratması
- Salgın hastalıkların sosyal yapıyı bozması ve çok ciddi psikolojik
travmalar yaratması, toplumu fiziksel ve psikolojik
açıdan olumsuz duruma sokması olarak sıralanabilir. 

Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen ve sıklıkla kullanılan, geniş kapsamlı bir afet tanımı yapılmaktadır. Bu tanıma göre afet; insanlar için fiziksel, ekonomik ve toplumsal kayıplar doğuran, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen ve etkilenen topluluğun kendi olanak ve kaynaklarını kullanarak üstesinden gelemeyeceği doğal, teknolojik veya insan kökenli olayların doğurduğu sonuçlardır. 

Türkiye'de insanların afetlere bakışı “öngörülemeyen, istenmeyen ve günlük yaşamın bir parçası olan kaçınılmaz bir risk”dir. Gelişmiş toplumlarda ise bilimsel ilerlemelerle olağandışı durumların
önceden gerekli önlemler alındığında en az zararla atlatılabileceği anlayışı bulunmaktadır. 

- Basit-Hafif Afet: En az 25 kişinin yaralandığı ve 10 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afetlerdir.
- Orta Derecedeki Afet: En az 100 kişinin yaralandığı ve 50 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afetlerdir.
- Büyük Afet: En az 1000 kişinin yaralandığı veya 250 kişinin hastaneye yatırılarak tedavi edildiği afet türüdür.

Bir hastalığın normal ya da alışılmış seyrinden fazla görülmesini ifade eden ve salgın ile aynı anlamda kullanılan terim "epidemi" derimidir. 

- Kayıp ve zarar azaltma,
- Hazırlık,
- Tahmin ve erken uyarı,
- Afetleri anlamak gibi çalışmalar modern olağan dışı durum yönetim sistemlerinde risk yönetimi kapsamında yapılan çalışmalardandır. 

Olağan dışı durumların; birçok kavramla iç içe geçtiği ve bazı kavramlarla birbirlerinin yerine kullanıldıkları görülmektedir. Bu kavramlar; afet, tehlike, risk, kaza, olay, kriz, acil yardım, acil yardım ekibi, maruz kalma, güvenlik çemberi, zarar görebilirlik, yönetilebilirlik, olay komuta sistemi, afet yönetim merkezi, acil önlem destek sistemi, erken uyarı, standart operasyon prosedürü, tahliye, kitlesel bakım, acil durum yönetimi, risk yönetimi, kriz yönetimi, afet yönetimi gibi ifadelerdir. 

- Olay nasıl oldu?
- Ne zaman oldu?
- Nerede meydana geldi?
- Olay kimi etkiledi?
- Kişiyi etkileyen faktörler nelerdi?
- Olayın oluşmasını engelleyen faktörler nelerdi?
- Gelecekte benzer olayların önlenmesine ilişkin öneriler nelerdi?
- Kişinin adı nedir? (ek bilgi edinme ihtiyacı duyması durumunda) gibi sorular, "ramak kala" ile nitelenen olayların raporlanmasında yöneltilen sorulardandır. 

Güvenlik Çemberi; bir kaza yeri veya afet bölgesinde afetzedelerin ve diğer kişilerin can ve mal güvenliğini sağlamak için olay yeri veya bölgesinin çevrilerek giriş ve çıkışların kontrol altına alındığı bölüme verilen isimdir. 

Türkiye'de kriz yönetiminden risk yönetimine geçilmelidir. Çünkü, sadece afet sonrası düzeltmeye yönelik olarak yapılan kriz yönetimi çalışmaları uygulanırsa; tepkisel, eş güdümsüz, hedef kitlesi yanlış, etkisiz, zamansız, güven vermez bir strateji izlenmiş olur. Ülkemizde kriz yönetiminden risk yönetimine geçerek afetin oluşmaması, zararlarının azaltılması, hazırlık, tahmin ve erken uyarı konularına önem verilmelidir. Bu sayede, ülkemizin afetlerin neden olduğu yıkım ve yara sarma sarmalından kurtulabilmesi için artık reaktif değil proaktif politikalar geliştirip uygulaması gerekmektedir.

Bir olayın, uluslararası afet veri tabanına girebilmesi için on adet veya daha fazla can kaybının olduğunun rapor edilmesi, yüz adet veya daha fazla insanın afetten etkilenmiş olduğunun rapor edilmesi, acil durum ilan edilmesi, uluslararası yardım talep edilmesi şartlarından en az birinin gerçekleşmesi gerekmektedir.

Jeofiziksel doğal afetler;

- Deprem,

- Tsunami, 

- Yanardağ patlaması

- Kaya düşmeleri, toprak kaymaları, çığ, toprak çökmesi gibi kütle hareketleridir. 

Afet Epidemiyolojisi Araştırma Merkezi tarafından yapılan doğal afet sınıflandırmasına göre salgın hastalıklar (viral, bakteriyel, paraziter, fungal, prion), haşere istilası (çekirge, kurt, solucan, vb.), hayvan saldırıları biyolojik doğal afetler içinde yer almaktadır. 

Türkiye’de en çok görülen hidrometeorolojik karakterli doğal afetler olup bunlar; şiddetli yağış, sel, taşkın, dolu, don, orman yangınları, kuraklık, şiddetli rüzgâr, yıldırım, çığ, kar ve fırtınalardır. En şiddetlileri ise başta deprem olmak üzere jeolojik afetlerdir.

İspanyol gribinden etkilenen insanların genç erişkinler olmasının nedeni virüsün ciddi organ hasarı ve çok ağır bir hastalık yanıtına yol açan bir gen dizilimine ve hızlı replikasyon kabiliyetine sahip olmasından
kaynaklanmaktaydı. Bu durum ancak, vücut korunma sistemi çok kuvvetli kişilerde, kendilerine zarar verecek bağışıklık yanıtının tetiklenmesine sebep vermekteydi. Bu grubu da sağlıklı genç erişkinler oluşturduğu için en fazla genç erişkin insanlara zarar vermiştir. 

Ege Denizi'nde Santorini adasında milattan 2000 yıl önce dünyanın en büyük volkanik patlaması gerçekleşmiştir. 

17 Ağustos 1999 yılında meydana gelen deprem sonucu ortaya çıkan ikincil afetlerin önemli örnekleri  TÜPRAŞ tesisleri yangını ve AKSA tesislerinde yaşanan akrilonitril sızıntısı problemleridir. 

Batı Anadolu’nun büyük kısmı, Karadeniz Bölgesi’nin orta ve batısı kesiminin çoğunluğu, Doğu Anadolu Bölgesi’nin orta bölümleri ile İç Anadolu Bölgesi’nin merkezi 1. derece deprem bölgesinde yer almaktadır.

Büyük şehirlerde sel felaketi görülmesinin nedenleri; aşırı nüfus artışı, çarpık kentleşme ve yetersiz olan alt yapıdır. Son yıllarda meydana gelen plansız ve bilinçsiz yerleşimler ile yanlış arazi kullanımı, sel afetlerine neden olmaktadır.