Yönetim, Yönetici, Sağlık Hizmetleri Kavramları ve Sağlık Yönetimi

Sorumuz iki aşamalıdır. Birinci aşamada atasözünün tamamlanması ve ikinci aşamada da anlamının açıklanması istenmektedir.

İfadede boş bırakılan yerlere sırasıyla "sağlıklı / hasta" ifadeleri gelmelidir. Atasözü şu şeklidedir: "Sağlıklı bir köylü olmak, hasta bir imparator olmaktan iyidir."

Söz, sağlığın önemini ortaya koyar. Hasta bir imparator olmanın fakir ve sağlıklı olmaktan daha kötü olduğu anlatılır. Bu konuda Kanuni Sultan Süleyman da şöyle söyler: Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi...

Dünya genelinde sağlığın iyileştirilmesi, insanların güvende olmaları ve savunmasız olan kişilere hizmet etmek amacıyla 1948 yılından itibaren faaliyetlerini sürdüren ‘Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı olan dünya genelinde sağlık alanında otorite kurum Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ; World Health Organization – WHO), sağlığı, “yalnızca hastalık ya da sakatlıkların olmaması değil fiziksel, zihinsel ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli” olarak tanımlar.

Bu tanıma göre sağlığın fiziksel iyilik, zihinsel iyilik ve sosyal iyilik olmak üzere aşağıda açıklanan üç temel ölçütü mevcuttur.

Sosyal iyilik hali nerede, nasıl davranacağını ve sorumluluklarını bilen, insanlarla iyi ilişkiler içinde olup büyüğünü, küçüğünü severek hoşgörülü davranan, çevresiyle barışık olma hâlidir.

Sağlık ile ilişkili olan sektörler çok çeşitli olmakla birlikte; Donzé ve Pérez, farklı faaliyetler için üretimi (ilaçlar, biyoteknoloji, medikal araçlar vb.), altyapı (hastane tasarımı ve inşası) ve hizmetleri (hemşire bakımı, sigorta, hastane yönetimi vb.) kapsayan sektörlerin, sağlık ile ilişkili olan sektörler olduğunu belirtmektedirler.

Sağlık yönetimi ile ilgili pazarın büyüklüğü ve özellikleri, ülkeler arasında değişiklik göstermekle birlikte, sağlık ile ilgili yapılan harcamalar gün geçtikçe artış göstermektedir.

Yönetim, en temel anlamda işletmenin amaçlarına ulaşabilmesi için gerekli olan kaynakların bir araya getirilmesidir.

Buna istinaden, işletme içindeki yönetsel faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesi ve hedeflere ulaşılabilmesi için farklı kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu kaynaklar, fiziksel (doğal) kaynaklar, insan (beşeri) kaynakları, sermaye (finansman) kaynakları ve bilgi kaynakları olmak üzere dört grupta incelenmektedir.

Bu kaynaklar fiziksel (doğal) kaynaklar, insan (beşeri) kaynakları, sermaye (finansman) kaynakları ve bilgi kaynakları olmak üzere dört grupta incelenmektedir.

İşletmeler için fiziksel kaynaklar, hammadde, üretim veya hizmet için gerekli olan tüm ekipmanlardan oluşmaktadır. 

İnsan kaynakları, yönetim yeteneği ve çalışanların emeği ile onlar tarafından sağlanan hizmetleri kapsamaktadır.

Finansal kaynaklar ise, işletmelerin mevcut ve gelecekteki faaliyetlerinin yerine getirilmesinde gerekli olan yatırım miktarıdır.

Son olarak, bilgi kaynakları ise işletmenin içi ve dışı ile ilgili olan verileri ve diğer gerekli bilgileri kapsamaktadır.

Yönetim, işletmenin hedeflerine etkin ve verimli olarak ulaşabilmesi için, işletmenin fiziksel, beşeri, finansal ve bilgi kaynaklarının planlanması, örgütlenmesi, yönetilmesi ve kontrol edilmesi sürecidir.

Dolayısıyla sürecin aşamaları planlama, örgütlenme, yöneltme ve kontroldür.

Plan en basit tanımı ile herhangi bir konuda kararların toplamıdır. 

Planlama, amaçların belirlenmesi ve belirlenen amaçlara
ulaşmak için yol haritasının oluşturulmasını kapsayan yönetim fonksiyonudur.

Planlama düşünsel bir başlangıcın ürünüdür; gelecekte
karşılaşılabilecek koşulların tahmin edilmesine yönelik fikirlerin değerlendirilmesi ve analiz edilmesi
ile en uygun olan alternatifler arasından seçim yapılmasını kapsar.

Planlama aşamasında yöneticilerin vizyonlarını, misyonlarını ve amaçlarını ve bunlara ulaşmak için gerekenleri belirlemeleri ve iyi birer karar verici olmaları gereklidir.

Thompson ve arkadaşları, planlama kapsamında sağlık
işletmelerinin yöneticilerinin işletmeninin misyon
ve vizyonunu gözden geçirmeleri; sağlık alandaki
yeni düzenlemeler, nüfusun değişen sağlık ihtiyaçları, kaynakların yeterli seviyede olmaması, yeni finansman kaynakları, ve diğer hususları detaylı olarak dikkate almaları ve günlük olarak yönetmeleri
gerektiğini belirtmektedirler.

Örgütlenme, yönetim sürecinin ikinci aşamasıdır. Bu aşama, planın yürütülmesi için insan kaynakları ve diğer kaynakların organize edilmesi ile ilgilidir.

Örgütleme fonksiyonu, işletmenin amaçlarına ulaşabilmek için, planlanmış işlerin ve otorite ile kaynakların, işletme üyeleri arasında düzenlenmesi ve tahsis edilmesi sürecini ifade eder.

Bu fonksiyon kapsamında, işletme için
uygun örgüt yapısının oluşturulması, örgüt tasarımı ve iş tasarımı ile ilgili kararların yerine getirilmesi gereklidir.

Thompson ve arkadaşları, sağlık işletmeleri için en genel örgüt yapısının, piramit-şekilli hiyerarşi ile temsil edilen, üstlenilen fonksiyonların tanımlandığı ve bu fonksiyonlara
yönetsel pozisyonların tahsis edildiği yapıya benzer fonksiyonel yapı olduğunu önermektedirler.

Yazarlara göre, sağlık işletmesinin büyüklüğü ve karmaşıklığı, örgüt yapısı üzerinde belirleyicidir.

Yönetim sürecinin üçüncü aşaması yöneltmedir.

İşletmeler ölçekleri arttıkça, koordinasyon ve denetim ihtiyacının artması ile karmaşık yapılar hâline
dönüşürler. Bu durumların üstesinden gelebilmek ve yönetebilmek için, ortak bir hedefe yönelik işbirliği
yapmaları ve toplu hareket yaratılmasında çalışanlara etki edilmesi, etkin liderlik davranışları ile mümkündür.

Yöneltme fonksiyonu, çalışanların gerekli olan görevleri yerine getirmeleri için onlara yol gösterilmesi,
etki yaratılması ve motivasyon sağlanmasını ifade eder.

Ayrıca, diğerlerine ilham vermek için sosyal ve biçimsel olmayan etki kaynaklarını da kapsar.

Thompson arkadaşları, sağlık işletmelerinde, çalışanların moralinin düşük olmasının, hastanelerde enfeksiyonların artması gibi performans ile ilgili birçok sorun, yönetim veya liderlik becerilerinin eksikliğinden kaynaklanmakta
olduğunu belirtmişlerdir. 

Kontrol fonksiyonu genel olarak yapılan bir iş, gerçekleştirilen bir faaliyet veya ulaşılan, elde edilen bir
sonucun – çıktının – belirlenmiş standart, hedef, politika veya stratejilere uygunluğu hakkında karar verilmesi ve değerleme yapılması olarak tanımlanır.

Bu fonksiyon, esasen performansın
standartlardan sapmamasını sağlayarak planların gerçekleştirilmesini kolaylaştırmaktadır.

Ayrıca kontrol fonksiyonu sadece işletmenin finansal durumu ile ilişkili değildir, operasyon, işletme politikaları ile uyum ve işletme içinde birçok faaliyeti kapsayan düzenleyici politikalar gibi diğer alanları da kapsamaktadır.

1. Yöneticiler hız kesmeyen bir tempoda çok fazla işi yaparlar; bu nedenle yöneticiler sadece uzun saatler çalışmazlar, bunun yanı sıra çalışma saatlerinde kendilerine boş zaman ayırmayı beklemezler.
2. Yönetsel faaliyetler, parçalara ayrılmış, kısa süreli olma ve çeşitlilik özelliklerine sahiptir; dolayısıyla yöneticiler duygu durumlarının çok sık ve hızlıca değişimine hazırlıklı olmalıdırlar.
3. Yöneticiler, güncel, özgün ve belirli bir amacı olan hususları tercih ederler.
4. Yöneticiler, kendi işletmeleri ile irtibat içinde oldukları ağlar arasında kalır; bu nedenle ifade ettiklerinden daha fazla bilgiye sahiptirler.
5. Yöneticiler, sözel araçların kullanımını güçlü bir şekilde tercih ederler.
6. Yükümlülükleri fazla olmasına rağmen, yöneticiler kendi işlerini kontrol edebilmektedirler.

Biçimsel (formel) yönetsel roller ile ilgili ilk çalışmayı yapan Mintzberg’e göre, yönetsel roller düzenli davranış sisteminden oluşmaktadır ve üç başlık altında sınıflandırılmaktadır:

1. Kişiler arası roller, 
2. Bilgi yönetimiyle ilgili roller
3. Karar verme ile ilgili roller

Mintzberg, genel kabul gören 10 yönetici rolü tanımlamıştır.

Bu roller arasından dış temsilci, lider ve sembolik temsilci rollerini kişilerarası roller;

takipçi, haberci, sözcü rollerini bilgi yönetimi ile ilgili roller;

girişimci, problem çözücü, kaynak sağlayıcı, müzakereci rollerini ise karar verme ile ilgili roller olarak sınıflandırmıştır.

Yöneticiler, işletmelerin büyümelerinde ve gelişmelerinde öncelikli güçtür, bundan dolayı işletmelerin tüm faaliyetleri için birçok sorumlulukları mevcuttur.

Yöneticilerin üstlendikleri sorumluluklar, genel olarak 9 önemli faaliyet etrafında toplanmaktadır.

Bu sorumluluklar, uzun-vadeli planlama, tahsis edilen kaynakların kontrolü, işletmenin iç ve dış çevresinin analizi, astları yönetme, birim içi ve dışının koordinasyonu, mevcut ve olası müşteriler ile ilişkiler ve pazarlama, kamu kurumları ile yerel sivil toplum grupları ve tedarikçilerin temsilcileri ile halkla ilişkiler, iç çevredeki sorunların çözümü için teknik uzmanlığın kullanılması ve örgütsel değişim için işletme içi danışmanlık, ürün ve hizmetlerin planlaması, zamanlaması, tasarlanması, geliştirilmesi, üretimi ve teslim edilmesinden oluşan denetlenmesini kapsamaktadır.

Yönetici pozisyonları, işletmelerin farklı kademelerine göre genellikle üç seviyede sınıflandırılır.

Üst-kademe yöneticiler, işletmelerin amaçlarına ulaşabilmesi için yön veren ve işletmenin vizyonunu belirleyen yöneticilerdir. İşletmenin bütününden sorumlu olmaları ve üstlendikleri bu sorumluluklar nedeniyle, işletmenin stratejik yönünü belirleyen stratejik düşünce grubunu oluşturmaktadırlar.

Yönetici pozisyonları, işletmelerin farklı kademelerine göre genellikle üç seviyede sınıflandırılır: Üst kademe, orta kademe, hat yöneticisi.

Orta-kademe yöneticileri oluşturan bölüm yöneticileri, işletmenin tek bir biriminin performansından sorumludurlar, ayrıca alt-kademedeki diğer yöneticilere de nezaret etmektedirler. Alt-kademe yöneticiler ise, çalışanlarına yön göstererek bölümlerindeki günlük faaliyetlerin yerine getirilmesini sağlamaktadır. Yönetici pozisyonları, hiyerarşik kademelere göre ayrılmasının yanı sıra, hat ve kurmay olarak da sınıflandırılmaktadır.

Yönetici pozisyonları, işletmelerin farklı kademelerine göre genellikle üç seviyede sınıflandırılır: Üst kademe, orta kademe, hat yöneticisi.

Hat yöneticisi, işletmenin ürettiği ürünlere veya sunduğu hizmetlere doğrudan katkısı olan bir bölümü yönetmektedir. Örneğin bir sağlık işletmesinde ‘Hasta Hizmetleri Direktörü’ ‘Tanı ve Tedavi Hizmetleri Müdürü’ gibi pozisyonlar hat yönetici pozisyonlarını temsil etmektedir.

Kurmay yönetici, işletmenin ürün veya hizmetleri için doğrudan katkısı olmayan bir bölümü idare etmektedir.

Sağlık işletmelerinde ‘Hukuk Bölümü Müdürü’ veya işletme çalışanları için güvenlik, temizlik, ulaşım gibi hizmetlerden sorumlu olan ‘Destek Hizmetleri Direktörü’ pozisyonlarında görev yapan yöneticiler, kurmay yöneticilerdir.

Kavramsal beceriler, işletmelerin performansının geliştirilmesi için yöneticilerin bilgileri organize etme ve analiz etme yeteneğidir. Bu, işletmeyi bütünsel olarak değerlendirebilme ve farklı bölümlerin bütünleşmiş olarak uyum göstermesinin sağlanması ile ilişkilidir. Bu beceriler, işletmenin tamamının düzenlenmesi için bölümlerin ve birimlerin başarılı bir şekilde koordine edilmesini gerektirmektedir.

İnsan ilişkileri becerileri, diğerleri ile birlikte çalışabilme yeteneği ile çalışanların motivasyonu ve grup süreçlerinin anlaşılmasını kapsar.

Teknik beceriler, işin mekanik yönünü temsil etmektedir. Yöneticiler, kendi uzmanlık alanları ile ilgili araçları, süreçleri ve teknikleri kullanabilme becerilerine sahip olmalıdırlar. Örneğin işletmenin üretim müdürünün operasyon yönetimini bilmesi; bir muhasebecinin muhasebe ilkeleri ile ilgili, sağlık işletmelerinde ise bir radyoloji hekiminin görüntüleme yöntemlerinde uzmanlığa sahip olması gereklidir.

DSÖ’ye göre sağlık hizmetleri, birey ve toplumun sağlıklı, uzun ömürlü olmasını ve verimli çalışmasını sağlamak amacıyla yürütülür ve bu hizmetler, koruyucu sağlık hizmetleri, tedavi edici (iyileştirici) sağlık hizmetleri, sağlığı geliştirici ve rehabilitasyon sağlayıcı sağlık hizmetleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Koruyucu sağlık hizmetleri, hastalıklar oluşmadan kişileri ve toplumu korumak için verilen hizmetlerdir; hastalık yapan etkenlerin ortadan kaldırılması ve insan vücudunun bu etkenlere karşı bağışıklık kazanmasına yönelik hizmetleri kapsamaktadır.

Tedavi edici sağlık hizmetleri, sağlık durumu bozulan kişilerin eski sağlık düzeylerine ulaşmalarını sağlamak üzere sunulan sağlık hizmetleridir. Bu hizmetler Walshe ve Smith’e göre, ulusal veya bölgesel seviyede, birincil, ikincil ve üçüncül olmak üzere tüm sağlık sektörünün alt sistemlerini oluşturan üç hizmet olarak sağlanmaktadır.

Birinci basamak hizmetler aile hekimi, diş hekimi ve tedavi uzmanları tarafından sağlanan hizmetler ile eczacılık hizmetlerini kapsamaktadır; hastaların tedavileri evde veya ayakta yapılmaktadır.

Hastaneler, muayeneler, yatan hasta tedavileri ve ayakta tedavi sağlayan klinikler ikinci basamak hizmetleri oluşturmaktadır.

Yoğun bilgi ve teknoloji gerektiren, uzman hekimlik birimleri, yatan hasta tedavileri ile ayakta tedaviler ve rehabilitasyon hizmetleri ise üçüncü basamak hizmetler olarak sınıflandırılmaktadır.

Tipik bir sağlık hizmeti, hastanın ilk tanısal konsültasyonu aldığı birincil hizmet ile başlar; hastanın uzmanlaşmış hastalık veya tedavi için yönlendirilmesi ikincil hizmet olarak, daha ihtisaslaşmış tamamlayıcı tedavisi ise üçüncül hizmet olarak tanımlanmaktadır.

Sağlığı geliştirici sağlık hizmetleri, sağlıklı kişilerin sağlık durumlarını daha üst düzeye yükseltmek için sağlanmaktadır ve kişilerin bedensel ile zihinsel sağlık durumu, yaşam kalitesi ve yaşam süresinin yükseltilmesini amaçlamaktadır.

Bu hizmetlerde temel sorumluluk, bireylere aittir ancak söz konusu hizmetler, halkın sağlık konusunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesine yönelik olan sağlık eğitiminden farklıdır.

Sağlığın geliştirilmesi, sağlık eğitimini de kapsayan daha geniş kapsamlı hizmetleri ifade etmektedir.

Rehabilitasyon, kişilerin fizyolojik ve anatomik bozukluklarının medikal, cerrahi ve fiziksel yöntemlerle ve yardımcı cihazlarla tamamen veya kısmen giderilmesi ve hastanın fiziksel, ekonomik, ruhsal ve sosyal yönden mümkün olan tam bağımsızlığının sağlanmasıdır.

Böylece tıbbi, sosyal, eğitsel ve mesleki faaliyetler aracılığıyla, kaza ve hastalık sonucu sakatlanan kişilere olabildiğince işlevsel beceriler kazandırılır.

Tıbbi rehabilitasyon, hastalık veya kaza sonrasında güçsüzleşen organın, fizik tedavi gibi tıbbi yöntemlerle yeniden güçlendirilmesi ya da tamamen kaybedilen organ yerine protez takılması suretiyle, kişiye o organın işlevini kısmen kazandırma türünden hizmetleri kapsar ve bedensel engellerin mümkün olduğu kadar düzeltilerek yaşam kalitesinin arttırılması amaçlanır.

Sosyal (mesleki) rehabilitasyon ise engellilik durumu veya özrü olan kişilerin günlük hayata aktif olarak katılması, başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmesi amacıyla yapılan, işe uyum sağlama, yeni iş bulma ya da öğretme çalışmalarını, ihtiyacı olan kişileri ruhsal ve sosyal yönden desteklemeyi kapsar.

Dış alan, sağlık işletmesinin dışında yer alan ancak işletme üzerinde önemli derecede etkisi bulunan, kaynakları, faaliyetleri ve toplumsal baskıları ifade etmektedir. Bu etkenler, toplumun ihtiyaçlarını, nüfus özelliklerini, ticari sigorta işletmelerinin masraf iadelerinin yanı sıra hükümet planlarını da kapsamaktadır.

İç alan ise uygun sayıda ve nitelikte çalışanların işletmede çalışmalarının finansal performans, bakımın kalitesi gibi, yöneticilerin kontrolünün en fazla olduğu, günlük olarak üzerinde durma ihtiyacında oldukları alanlardır.