HASTA-HEKİM HAKLARI VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

Dünya Sağlık Örgütü sağlığı; “sadece hastalıklardan ve mikroplardan korunma değil, bir bütün olarak fiziki, ruhi ve sosyal açıdan iyi olma hâli” şeklinde ifade etmiştir.

Hukuk sistematiği içinde temel olarak Özel Hukuk alanında yer alan kişilik hakları, kişiler hukuku bakımından, insan ve insan topluluklarının hukuk düzeni içindeki yerini incelemektedir.

Kişilik hakları denildiğinde ise “kişinin toplum içindeki saygınlığını ve kişiliğini özgürce geliştirmesini temin eden varlıkların tümü üzerindeki haklar” anlaşılmaktadır.

Kişilik hakları kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar kategorisindedir. Kişilik hakları, kişiye sıkı sıkıya bağlı olmasından dolayı devredilemeyen ve vazgeçilemeyen haklardandır. Bu açıdan değerlendirildiğinde, kişi rızasının alınamadığı birtakım özel durumlar veya ehliyetsiz olması dışında, tıbbi müdahaleye rızayı mutlaka bizzat kendisi vermelidir.

Hasta haklarının ortaya çıkmasındaki en büyük etken, sağlığını bir şekilde geri kazanmak isteyen hastaların, hekimlerden yardım isteyen konumunda ve hekimin bilgi, beceri ve otoritesini kabullenmiş olmaları karşısında haklarını korumak durumunda kalmasıdır.

01.08.1998 tarihli ve 23420 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Hasta Hakları Yönetmeliği” 4. maddesinde yer aldığı üzere hasta; “Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan kimse” olarak tanımlanmaktadır.

Tıp yemini, Hipokrates’e atfen yazılmış ve tıp sanatının uygulanmasını bir yemin metni çerçevesinde koruma altına almıştır. Hekimlerin ve sağlık çalışanlarının mesleklerini onurla uygulayacaklarına dair tarih boyunca ettikleri bu yemin sayesinde bir açıdan hasta haklarına da vurgu yapılmaktadır. Hipokrat yemini, hekimlik mesleğinin icrasında uyulması gereken etik değerlere zemin hazırlarken aynı zamanda hekim-hasta ilişkinin boyutunu belirlemiştir. Yemin, hekime yüklediği birtakım görevler ile hasta hakkını ön plana çıkarmıştır.

Hasta haklarına ilişkin doğrudan yapılan ilk düzenleme 1973 yılında ABD’de Amerikan Hastaneler Birliği tarafından kabul edilerek yayımlanan bir dizi haklardan oluşmaktadır.

ABD’de hastanelere karşı açılan çok sayıdaki dava neticesinde Amerikan Hastaneler Birliği “Hasta Hakları Bildirgesi” (A Patient’s Bill of Rights) adı altında birtakım hakları yayımlamak durumunda kalmıştır. Hasta Hakları Bildirgesi’nin amacı; “hastaların, hekiminin ve hastanenin memnun edilmesi ve hastaların daha etkin olarak tedavilerinin sağlanmasıdır.” şeklinde belirlenmiştir. Bildirgede ayrıca; hastanelerin, hastalar adına, hasta haklarının desteklenmesi ve tedavi sürecinin bir parçası olarak görev yapması gerektiği belirtilmiştir.

Hasta haklarına ilişkin ilk uluslararası belge niteliğini taşıyan bildirge, Dünya Tabipler Birliğinin 34. Genel Kurulunda kabul edilen “Lizbon Bildirgesi”dir.

Hasta haklarını konu alan 6 madde şu şekilde belirlenmiştir:

1. Hasta, hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.

2. Hasta, hiçbir dış etki altında kalmadan, özgürce klinik ve etik kararlar verebilen bir hekim tarafından bakılma hakkına sahiptir.

3. Hastanın yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddetme hakkı vardır.

4. Hasta, hekimden tüm tıbbi ve özel hayatına ilişkin bilgilerin gizliliğine saygı duyulmasını bekleme hakkına sahiptir.

5. Her hastanın onurlu bir şekilde ölme hakkı vardır.

6. Hasta, uygun bir dinî temsilcinin yardımı da dâhil olmak üzere ruhi ve manevi teselliyi kabul veya reddetme hakkına sahiptir.

Yukarıda belirtilen 6 maddeye ilave olarak, hekim pratik, etik ve yasal bütün zorunlulukların bilincinde olarak, her durumda vicdanının sesini dinlemeli ve hasta için en iyi olanı yapmayı hedeflemelidir.

Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1994 yılında “Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi, Amsterdam Bildirgesi” (Declaration on the Promotion of Patients Right in Europe) kabul edilmiştir.

Sağlık bakımından (hizmetlerinde) insan hakları ve değerleri.

Bilgilendirme.

Kaliteli tıbbi bakım hakkı

Seçim yapma özgürlüğü

Kendi kaderini belirleme hakkı

Bilinci kapalı hasta

Yasal ehliyeti olmayan hasta

Hastanın isteğine karşın yapılan girişimler

Bilgilendirme hakkı

Gizlilik hakkı

Sağlık eğitimi hakkı

Onur hakkı

Dinî destek hakkı

Avrupa Konseyi Parlementerler Meclisinin, biyoetik sözleşmesi hazırlanmasına ilişkin tavsiye kararı doğrultusunda, “Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi; İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” Avrupa Konseyi bünyesinde 4 Nisan 1997 yılında imzaya açılmıştır.

Avrupa Konseyi, “İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” ile biyoetik sorunları insan hakları çerçevesine dâhil ederek bu alandaki ilk bağlayıcı insan hakları belgesini yayımlamıştır.

Sözleşmenin genel anlamda, temel hak ve özgürlükler ile insan onuru kavramlarının, yaşam hakkı, insan kimliği, vücut bütünlüğü, hasta özerkliği, ayrımcılık yasağı, özel hayatın gizliliğine saygı, sağlık hizmetlerinden adil şekilde yararlanma gibi hususları içerdiği anlaşılmaktadır.

Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi” 2002 yılında Roma’da kabul edilmiştir.

Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi

Bu açıdan bakıldığında ülkemizde hasta haklarına ilişkin ilk düzenlemenin Türk Tabipleri Birliği tarafından 1960 yılında kaleme alınan “Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi” olduğu kabul edilmektedir.

1998 yılında yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği’nin ikinci, üçüncü ve yedinci bölümlerinde hasta haklarına yer verilmiştir. 

1. Genel Olarak Sorumluluklar

2. Sosyal Güvenlik

3. Hekim ve Sağlık Çalışanlarını Bilgilendirme

4. Hastane Kurallarına Uyma

5. Tedavisi ile İlgili Önerilere Uyma

6. Hastanın Ücret Ödeme Borcu

7. Hastanın Tedaviye Katlanması ve Rıza Göstermesi

Hekimin tedaviyi reddetmesi konusunda Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 18.maddesinde; “Tabip ve diş tabibi, âcil yardım, resmî veya insani vazifenin ifası hâlleri hariç olmak üzere, mesleki veya şahsi sebeplerle hastaya bakmayı reddedebilir” hükmü yer almaktadır.

Hekimin Yönetimsel Kararlara Katılma Hakkı Hekimler, içinde bulundukları sağlık kurumları ve çeşitli organizasyonlarda yönetimsel kararlara katılma hakkına sahiptirler. Hekimler bu kararların alınması sürecinde gerek görüş beyan etme gerekse eleştiri ve önerilerde bulunma gibi farklı düzeylerde fikir ve düşüncelerini paylaşma, alınacak kararlarda kendi fikirlerinin yer almasını talep etme hakkı bulunmaktadır.