SAĞLIK HİZMETLERİNDE ARAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME

Toplum denildiğinde belirli sayıda kişiden oluşan topluluk kastedilmez. Toplum kavramının en yaygın karşılığı “ülke nüfusu, bir ülkede yaşayan herkes”tir. Bu anlamdaki toplum ise alt toplumlardan oluşmaktadır. Epidemiyolojideki anlamıyla toplum, incelenen insanlar topluluğudur. Toplum büyük veya küçük çaplı olabilir. Bir okulun öğrencilerinden ülke nüfusunun tamamına kadar veya daha büyük toplum tanımlamaları yapılabilir. İncelenen toplum sıklıkla (iş yeri, ilçe, bölge vb.) coğrafi sınırlarla tanımlanır. Bu tanımlama genellikle sağlık hizmetlerinin yönetimi bakımından da anlamlı olur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Birey ve toplum sağlığını etkileyen çok sayıda faktör vardır. Bu faktörlere sağlığın belirleyicileri denilmektedir. Uluslararası Epidemiyoloji Birliğinin (IEA) Epidemiyoloji sözlüğüne göre sağlığın belirleyicisi, “sağlık durumunda değişikliğe neden olan olgu, karakteristik veya tanımlanabilen diğer durumlardan oluşan herhangi bir etken” olarak tanımlanmaktadır.

Toplumun sağlık durumunu değerlendirmede temel yaklaşım hastalıklar/sağlık sorunları ile ilgili ölçümler yapılmasıdır. Epidemiyolojide “vaka/olgu” kavramı hastalık görülmesini ifade eder. Yalnızca hastalık değil, sağlıkla ilgili herhangi bir durum ve ölüm de vaka kavramıyla ifade edilir Ölçüm yapabilmek için aşağıdaki ögeler tanımlanmış olmalıdır:

Doğru yanıt E seçeneğidir.

Epidemiyolojide sıklıkla karşılaştırmalar yapıldığı belirtilmişti. Bütün ölçütler ve çeşitli tanımlayıcı değişkenler kullanılarak karşılaştırmalar ve değerlendirmeler yapılmaktadır. Bu değişkenler üç ana başlık altında toplanır:

1) Kişi: Yaş, cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu, sosyoekonomik durum, meslek, alışkanlıklar vb.

2) Yer: Kurum, kır, kent, bölge, ülke vb.

3) Zaman: Saat, gün, haa, ay, mevsim, yıl vb.

Doğru yanıt C seçeneğidir.

Bir ilişkinin nedensel olup olmadığını belirlemek için dokuz kriter vardır. Bu kriterler 50 yıl önce Bradford Hill tarafından yayımlanmıştır. Başlangıçta kullanımı tıp bilimleriyle sınırlı olsa da zamanla sosyoloji, antropoloji ve diğer sosyal bilimlerde de kullanılmaya başlamıştır.  Sayılan bu dokuz ilkenin üçüncüsü Doz-yanıt ilişkisidir. Doz-yanıt ilişkisi: Etken ile hastalık arasında aynı yönde doğrusal ilişki olmasıdır. Yani içilen sigara miktarı arttıkça hastalık insidansı artıyorsa nedensellik lehinedir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Nedensel ilişkinin araştırıldığı araştırmalarda yanlış sonuçlara ve değerlendirmelere yol açan birtakım faktörler olabilmektedir. Bunlardan biri karıştırıcı faktörlerdir. Karıştırıcılar hem risk faktörünü hem de sonuç ölçütünü etkileyen faktörlerdir. Tasarım aşamasında kullanılan yöntemler; randomizasyon, sınırlama ve eşleştirmedir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Sağlık hizmetlerinin sunumu çoğu zaman toplumun gerçek ihtiyaçlarına göre değil “talep”e yahut profesyonellerin kanaatlerine göre şekillenmektedir. Bu durum, belirli bir toplum için çok da gerekli olmayan hizmetlerin sunulmasına neden olabildiği gibi ihtiyaç duyulan alanların göz ardı edilmesi ile de sonuçlanabilmektedir. Bu nedenle ihtiyaç belirleme ve öncelik belirleme süreçlerinin eşgüdümlü olarak yürütülmesi önemlidir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Sırasıyla toplum sağlığı sorunlarının belirlenmesi, karşılanmamış ihtiyaçların ortaya çıkarılması, bunları karşılayacak kaynakların oluşturulması ve öncelikli amaçların tanımlanmasıdır. Sağlık planlaması denildiğinde aşağıdaki aşamaların yerine getirilmesi ifade edilmiş olmaktadır:

Hastalık yükünün ölçülmesi ve araştırılması

Hastalıkların sebeplerinin belirlenmesi

Değişik müdahalelerin etkilerinin değerlendirilmesi

Kullanılan kaynaklar bağlamında müdahalelerin verimliliğinin belirlenmesi

Müdahalelere karar verilmesi ve uygulanması

Faaliyetlerin izlenmesi

Hastalık yükünün tekrar ölçülerek bir düşüş oluşup oluşmadığının anlaşılması

Kullanılan kaynaklar bağlamında müdahalelerin verimliliğinin belirlenmesi

Müdahalelere karar verilmesi ve uygulanması

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Kaba hızlarla karşılaştırma yapılmasının sakıncalarını/eksikliklerini gidermenin ve karıştırıcı faktörlerin etkilerini en aza indirmenin bir diğer yolu standardizasyon işlemidir. İki veya daha çok grubu karşılaştırmada kullanılacak ölçütlerin hayalî özet versiyonunu
üretme işlemine standardizasyon denilmektedir. Bu nedenle doğru yanıt A seçeneğidir.

Sayfa 27 deki şekil 2.1 inceleyiniz. Şekilde görülebileceği gibi cinsiyet sağlığı etkileyen bireysel yaşam tarzı faktörlerinden birisidir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Vaka sayılarını kullanan birtakım ölçütler geliştirilmiştir. Bu ölçütler kullanılarak;
• Toplumun sağlık düzeyi belirlenebilir.
• Toplumlar veya toplum içindeki gruplar arası karşılaştırmalar yapılabilir.
• Toplum sağlığının değişimi izlenebilir.
• Sağlık ekonomisi açısından değerlendirmeler yapılabilir.
• Sağlık politikaları geliştirilebilir veya revize edilebilir.
• Böylece, toplumun sağlık düzeyi yükseltilebilir

Dolayısıyla cevap C seçeneğidir. Sağlık politikaları gerektiğinde geliştirilebilir veya revize edilebilir olmalıdır.

Belirli bir sürede (1 yıl) görülen yeni vaka sayısıdır veya yeni hastalık görülme hızına insidans denir. Cevap D seçeneğidir.

Bir hastalığın ne kadar öldürücü olduğunu gösterir. Bir toplumda tedavi edici hizmetlerin durumuna ve sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliğine dair fikir verir. Genellikle akut enfeksiyonlar ve salgın hastalıklar için kullanılır. Cevap E seçeneğidir.

Net Nüfus Artış Hızı sorulmaktadır. Formülü şu şekildedir:
Net nüfus artış hızı = Kaba doğum hızı - (Kaba ölüm hızı + Göç hızı). Cevap A seçeneğidir.

Hastalıkla ilişkilendirilebilen faktörlerin farklı etki şekilleri vardır:
1) Doğrudan hastalık etkeni olma
2) Hastalığın oluşmasını kolaylaştırma
3) Hastalığın yayılmasına neden olma
4) Hastalığın seyrini (prognozunu) etkilemedir. 

Prognoz: Hastalığın muhtemel seyrine, süresine ve sonuçlarına
dair tahmindir.

Cevap D seçeneğidir. Doz-yanıt ilişkisi: Etken ile hastalık arasında aynı yönde doğrusal ilişki olmasıdır. Yani içilen sigara miktarı arttıkça hastalık insidansı artıyorsa nedensellik lehinedir.

Tasarım Aşamasında Kullanılabilecek Yöntemler
Tasarım aşamasında kullanılan yöntemler; randomizasyon, sınırlama ve eşleştirmedir.

Cevap A seçeneğidir. 
Randomizasyon
Araştırmaya dahil edilecek kişilerin araştırma gruplarına dağıtılmasında kullanılan bir
işlemdir. Bilgisayar programı veya rastgele sayılar tablosu yardımıyla her kişiye eşit şans
verilerek yani rastgele/random olarak yapılır. Bu sayede çalışma ve kontrol gruplarındaki
kişilerin demografik özellikler açısından birbirine olabildiğince benzemesi sağlanabilir ve
öngörülebilen ve hatta öngörülemeyen karıştırıcı etkiler bertaraf edilebilir. Randomizasyon
ideal bir yöntemdir. Ama ne yazık ki her türlü araştırmada kullanma imkânı yoktur.
Rutin kullanımı deneysel araştırmalardadır.
Sınırlama
Karıştırıcı değişkenle bağlantısı olan kişilerin araştırmaya dahil edilmemesidir. Yukarıdaki
örnekte, sigara içenlerin araştırma grubuna alınmaması sigaranın karıştırıcı etkisini
sürecin başında, uygulama aşamasında bertaraf etmiş olacaktır.
Eşleştirme
Daha önce belirtildiği üzere, epidemiyolojinin temel stratejisi karşılaştırma yapmaktır.
Vaka-kontrol çalışması, kohort çalışması ve deneysel çalışma gibi analitik araştırmalarda
(hastalarla sağlamlar; A, B veya C ilacını kullanan gruplar vb.) iki veya daha çok grup
karşlaştırılır. Bu karşılaştırmalarda karıştırıcı etkileri ortadan kaldırmak amacıyla eşleştirme
işlemi yapılır

Cavap A şıkkıdır. çünkü

Bu sürecin aşamaları aşağıdaki gibidir:
1. Profil çıkarma: Mevcut sağlık durumunu ve bu durumdaki en önemli risk faktörlerini
tespit etme
2. Üzerinde çalışılacak önceliklerin belirlenmesi
3. Belirlenen önceliklere yönelik halk sağlığı programlarının planlanması
4. Planlanan faaliyetlerin gerçekleştirilmesi
5. Sonuçların değerlendirilmesi

Epidemiyolojinin farklı tanımları da vardır. Bütün tanımların ortak noktası “toplum”dur.

Epidemiyoloji sağlıkla ilgili olayları “birey” değil “toplum” bağlamında ele alır. Yönetim birden çok kişinin varlığını gerektirir, yani küçük veya büyük ölçekli toplumlarda “yönetim” ihtiyacı ve fonksiyonu söz konusudur. Sağlık yönetimi başından itibaren toplum odaklı olması gerekirken son zamanlara kadar “birey” ağırlıklı gelmiştir.
Bunun çeşitli nedenleri vardır. Muhtemelen en önemli neden sağlık yönetiminin “işletme yönetimi” düzeyinde ele alınmasıdır. İşletme yaklaşımında odak “sağlık hizmeti kullanıcısı birey”dir. “Ağaca odaklanan kişinin ormanı fark edememesi” aforizmasında olduğu gibi
sağlık yönetiminde birey odaklı olmak toplumun sağlığını yükseltme amacına yeterince hizmet etmemektedir. Zamanla “yönetim”in ilgi alanı genişlemiştir. Bu çerçevede yönetim ve epidemiyolojinin temel ortak özelliği toplum odaklı olmasıdır. Dolayısıyla ikisinin harmanlanmasıyla “yönetim epidemiyolojisi” gelişmiştir. Epidemiyoloji ve epidemiyolojik veri başarılı bir sağlık hizmeti yönetimi için temel gereksinimlerdir.

Yönetim Epidemiyolojisi, epidemiyolojinin topluma yönelik sağlık hizmetlerin tasarım ve yönetiminde kullanılmasıdır. Yani epidemiyolojinin bir toplumda sağlık ve hastalığın dağılımı
ve belirleyicilerinin incelenmesinde, hastalıklardan korunma ve hastalıkların kontrol altına alınmasında, sağlığın geliştirilmesinde, sağlık hizmetlerinin toplumun ihtiyaçlarına uygun olarak tasarlanmasında ve sağlık politikaları geliştirilmesinde uygulanmasıdır.

Yönetim epidemiyolojisi topluma yönelik sağlık hizmetlerinin planlama ve yönetiminde “çekirdek” bilim dalı hâline gelmiştir.