Araştırma Planlama: Değişken, Veri ve Veri Toplama Yöntemleri

Sağlıkla ilgili araştırmaların başlıca 8 aşaması vardır:
• Konunun belirlenmesi
• Kaynakların taranması
• Amacın ortaya konması
• Uygulamaların planlanması

• Ön uygulamanın yapılması
• Uygulamanın yapılması
• Değerlendirme aşaması
• Rapor ve makale yazılması

Daha önce araştırılmış konular yeniden araştırılıyor ise yöntemin daha hatasız, daha tutarlı, tarafsız ve özgün olmasına özen gösterilmelidir. Bu aşamada araştırıcının kendisine şu soruları sorması ve doyurucu yanıtları vermesi gerekir:
• Araştırma konusu nedir, hangi sorulara yanıt aranacaktır?
• Neden bu konu seçilmiştir?

• Araştırmanın türü nedir?
• Bağımlı ve bağımsız değişkenler nelerdir?
• Sınanması düşünülen hipotezler nelerdir?
• Hangi tarihlerde yapılacak?
• Nerede yapılacak?
• Araştırma evreni nedir?
• Örnek seçilecek ise hangi yöntemle kaç kişilik örnek seçilecek?
• Ne tür veriler toplanacak?
• Verileri kimler, nasıl toplayacak?
• Hangi gözlem ve ölçümler yapılacak?
• Gözlem ve ölçümler için ne tür araç-gereç kullanılacak?
• Toplanan veriler kimler tarafından nasıl değerlendirilecek?
• Ne tür analizler yapılacak?

Değişken, kişi ya da nesnelere ilişkin, ölçülebilen, gözlenerek tanımlanabilen her türlü özellik ya da duruma verilen genel isimdir. Örneğin, kişilerin yaşı, cinsiyeti, boyu, kilosu, sağlık güvencesi; hastanelerin türü, yatak sayısı, akredite olup olmaması, yönetim biçimi, gibi özelliklerin her birisi birer değişken örneğidir. Her araştırmada çeşitli “değişkenler” arasındaki ilişkiler, benzerlikler ya da farklılıklar incelenir.

Ölçek; olayları, nesneleri, olguları, değişkenleri ölçerek, gözleyerek tanımlamak ve bu tanımlamaları bir düzene sokarak ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bir cetvel üzerinde sıralanmış olan santimetre ve milimetre çizgileri, termometrenin dereceleri, depremlerin şiddeti, suların sertlik dereceleri, hasta yataklarının değişim aralığı, hastaların memnuniyet düzeyleri, personelin performans düzeyleri birer ölçek örneğidir.

Veri ise değişkenlerin durumunu, miktarını, boyutunu tanımlamak için yapılan her
türlü gözlem ve ölçüm sonucu elde edilen değerlerin, tanımlamaların genel adıdır. Araştırmalarda, değişkenlerin farklı değerlerine ilişkin veri toplanır. Veriler, değişkenlerin niteliğine ve türüne uygun olan bir ölçeğe göre tanımlanır, gruplanır ve ifade edilir.

Nitelikle ilgili değişkenler için sözel ölçekler kullanılır. Nitelikler ölçülebilen özellikler olmadığı için genellikle sayılar yerine sözcüklerle ifade edilirler. Örneğin; cinsiyet, saç rengi, kan grubu, hastalık tanısı, hastane türü, sağlık güvence durumu gibi değişkenleri ölçerek ifade etmek yerine kategorilere ayırarak nitelendirme yapmak daha doğru bir yoldur.

Tutum, eğilim, algı gibi nitelikle ilgili konularda kişilerin subjektif değerlendirmelerini
saptamak amacıyla kullanılan ölçeklerdir. Araştırılan konu ile ilgili olarak ifade edilen bir görüşe katılma ya da katılmama durumunun saptanması esasına dayanır. Katılma-katılmama durumu, nötr bir noktanın iki yanına doğru derecelendirilerek 3’lü, 5’li, 7’li Likert ölçekleri hazırlanabilir. Örneğin, hastanede verilen bir hizmetin herhangi bir yönü ile ilgili olarak memnuniyetin ölçüldüğü bir araştırmada, “verilen hizmetten memnun kaldım” ifadesine katılma durumunun yanıtları “1-hiç katılmıyorum, 2-katılmıyorum, 3-kararsızım, 4-katılıyorum, 5-tamamen katılıyorum” şeklinde derecelendirilerek kaydedilmesi 5’li Likert ölçeği örneğidir.

Yüz ifadesi ölçekleri eğilim, algı gibi nitelikle ilgili konularda kişilerin subjektif değerlendirmelerini saptamak amacıyla kullanılan ölçeklerdir. Likert ölçeğinden farkı, alınan yanıtların sözcükler ile değil de genellikle yüz ifadesi şeklinde sembollerle derecelendirilmiş olmasıdır.

Karmaşık Ölçekler, Bileşik Ölçekler
Bir değişkenin nicelik olarak ölçülebilen ve nitelik olarak ifade edilebilen çeşitli değerlerini bir araya getirerek aslında karmaşık olan bazı özelliklerin özet şekilde tanımlanması amacıyla kullanılan ölçeklerdir. Örneğin, İnsani Kalkınma İndeksi, Borsa Bileşik İndeksi, Beden Kitle İndeksi, Maslach Tükenmişlik Ölçeği bu tür ölçek örnekleridir.

Nitel Veri
Değişkenlere ilişkin değerler saç rengi, göz rengi gibi nitelikle ilgili durumlar olduğu için ölçülemiyorsa ve ancak kategorilere ayrılarak sayılmaları mümkün olabiliyorsa nitel veri toplanmış olur. Cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu, kanser hastalığının safhaları, ağrının şiddetinin tanımlanması, kan grupları, hastane türleri, poliklinikler, bu tür veri örnekleridir. Nitel veriler, değerlerin dizilimi açısından sıralı ya da sırasız olabilirler.

Sıralı Veri (Ordinal Veri)
Niteliklere ilişkin değerlerin azalan ya da artan bir sıra ile dizildiği türdeki verilerdir. Örneğin, ağrının az-orta-çok olması, kanserin safhaları, sosyoekonomik durumun iyi-ortakötü olması, gibi.

Sınıflandırma dağılım içerisinde yer alan tüm değerleri kapsamalıdır.

Sınıf sınırları birbirine karışmamalı, her değer sadece bir sınıfa girmelidir.

Mümkünse sınıf aralıkları eşit olmalıdır.

Eşit olmayan sınıf aralıklarının, araştırmanın amacı ya da sunum tekniği açısından geçerli bir nedeni olmalıdır.

Bir yandan verilere ilişkin ayrıntıların kaçırılmaması, diğer yandan da sunumun
anlamlı olabilmesi için sınıf sayısının 6 ile 15 arasında olması tercih edilmelidir.

Gözlemler, katılımcı ya da katılımcı olmayan şekillerde yapılabilir. Örneğin, bir toplumun sağlık davranışları konusunda gözlemle veri toplamak için o toplumun içerisine girip uzunca bir süre toplumun bir üyesi olarak yaşamak ve bu sırada gözlem yaparak veri toplamak katılımcı gözlem anlamına gelir.

Yüz yüze görüşme yönteminin güçlü yanları:
• Ayrıntılı veri toplanmasını sağlar.
• Gerektiğinde ek sorularla derinlemesine veri toplanmasını sağlar.
• Okuma yazması olmayan kişilerden de veri toplanmasına olanak sağlar.
• Gözlemlere yer verdiğinden sözle ifade edilemeyen verilerin toplanmasını da sağlar.

• Karmaşık veya bilinmeyen konuların soruşturulmasını mümkün kılar.
• Katılım ve yanıt alma oranları daha yüksektir.

Anket Hazırlama Aşamaları

1. Toplanacak bilgilerin ne olduğu
2. Kullanılacak soru türleri ve soruş şekli
3. Soru içerikleri
4. Soruların yanıtlanma şekli
5. Soruların ifade ediliş şekli
6. Soruların sırası
7. Anketin fiziksel özellikleri
8. İlk 7 adımın gözden geçirilmesi
9. Pilot uygulama ve gereken yerlerin yeniden düzenlenmesi

Soru Düzeni ve Sırası
• Ankete basit, ilgi çekici ve eğlenceli sorularla başlanmalıdır.
• Sorular genelden özele, basitten karmaşık konulara doğru dizilmelidir.
• Sorular mantık olarak akıcı bir sıra içerisinde olmalıdır.
• Kişileri rahatsız edebilecek, zor durumda bırakabilecek sorulara yer verilmemeli,
mutlaka sorulacaksa en sona konulmalıdır.
• Yanıtlayanlara ilişkin tanıtıcı bilgiler, demografik özellikler en sonda yer almalıdır.
• Gereksiz, yanıtlarının nerede kullanılacağı tam olarak bilinmeyen sorulara yer verilmemelidir.
• Anketi uygulayacak ve veri girişini yapacak kişilerin kolay izlemesi için sorular
numaralandırılmalıdır.

Ön uygulamada şu konular üzerinde durulmalıdır:
• Anket soruları anlaşılıyor mu, beklenen yanıtlar alınabiliyor mu?
• Sorular yeterli mi, eksik kalan bir şey var mı, gereksiz soru var mı?
• Kapalı uçlu sorulara beklenmedik yanıtlar alınıyor mu, bunların oranı ne?
• Kişileri rahatsız eden, zorlayan, yönlendiren sorular var mı?
• Bir anketin uygulanması ve tamamlanması ne kadar zaman alıyor?

Araştırılan kavrama, özelliğe uygun soruların, gözlemlerin ve ölçümlerin neler olması gerektiğini belirlemek için literatür taraması yapılarak daha önceki araştırmalarda bu
kavramın, özelliğin nasıl incelendiğine bakılır. Bir başka yöntem de uzman görüşüne başvurmaktır. Örneğin, amaç obezite konusunda tutum ölçmek ise bu konuda daha önceki araştırmalarda kullanılan soru ve yöntemlere bakmak, o konuda uzmanlığı ile tanınan kişilerin görüşlerini almak gereklidir.

Aynı kavramı veya aynı özelliği tanımlama, ölçme amacıyla kullanılan çok sayıdaki sorunun, aracın aynı sonucu bulması, tutarlı olması gerekir. Örneğin, hasta memnuniyeti, iş doyumu veya psikolojik durum ölçeklerinde bulunan ve aynı özelliği ölçme amaçlı farklı sorulara alınacak yanıtların tutarlı olması gerekir. Aynı konudaki memnuniyeti ölçen iki sorudan birisinin memnuniyeti diğerinin memnuniyetsizliği göstermemesi beklenir.İç tutarlılık adı verilen bu durumun istatistiksel  değerlendirme ölçütü “Düzeltilmiş toplam madde korelasyonu”, “Cronbach’ın alfası” veya “Kuder-Richardson’un alfası”dır.