Araştırma Türleri

Bilimsel araştırma kavramı belli bir konu hakkında tarafsız bir şekilde belli aşamalar takip edilerek bilginin üretildiği araştırmayı ifade eder. Her bilimsel araştırma cevaplandırılmak istenilen bir soru ile başlar ve bu soruya cevap bulabilme amacıyla gerçekleştirilir. Dolayısıyla araştırmalar verinin toplanması, toplanan verinin analizi, yorumlanması ve raporlanması açılarından farklılaşabilir.

Araştırma Tasarımı: Bilimsel bir araştırmada, araştırma sorusunun doğru ve yeterli
şekilde cevaplanması için gerekli verilerin ne zaman, hangi analiz biriminden ve hangi koşullarla toplanacağının bir planıdır.

İki değişken arasında neden-sonuç ilişkisinin olması demek, bağımlı değişkende meydana gelen değişikliğin bağımsız değişkendeki değişikliğin bir sonucu olması demektir. Örneğin, grip hastalığının meydana gelmesinde birçok faktör rol oynar. Bu faktörler arasında kişide kronik bir hastalığın olup olmaması, kişinin bağışıklık sisteminin güçlü olup olmaması, yaşı ve kalabalık ortamlarda bulunup bulunmaması yer alır.

ki değişken arasında neden-sonuç ilişkisi olması için belli koşulların yerine gelmesi
gerekir. Bu koşullardan biri, iki değişken arasında istatistiksel olarak anlamlı ve güçlü bir “ilişki”nin olmasıdır. İki değişken arasında ilişki olması demek, bağımsız değişkenin miktarı değiştikçe bağımlı değişkenin de miktarının değişmesi demektir. Neden-sonuç ilişkisi kurulabilmesinde bir diğer önemli koşul, karıştırıcı değişkenlerin etkisinin ortadan kaldırılmasıdır. Karıştırıcı değişken, bağımlı ve bağımsız değişken
arasındaki ilişkiyi etkileyen değişkendir. Örneğin, hastanelerin verimliliği ile mülkiyet
statüleri (kamu ve özel) arasında bir ilişki vardır.

• Tanımlayıcı araştırmalar
• Vaka takdimleri (olgu sunumları)
• Vaka serileri
• Kesitsel araştırmalar
• Kohort araştırmaları
• Vaka-kontrol araştırmaları
• Ekolojik araştırmalar

Risk Faktörü: Epidemiyolojide bir hastalığın görülme sıklığında artış meydana gelmesi ile ilişkili faktördür.

Vaka takdimlerinde, tek bir hastadan veya aynı hastalığı olan az sayıdaki hastadan elde edilen bulgular raporlanır. İncelenen vaka sayısı az olmasına rağmen, nadir görülen tıbbi durumlar detaylı bir şekilde incelenir. Elde edilen bulgular, incelenen konu ile ilgili daha karmaşık araştırmaların (vaka-kontrol, kohort veya deneysel) yapılması için bir dayanak sağlar.

Vaka serileri, aynı hastalığı olan veya aynı tedaviyi alan hastaların (vakaların) belirli süre ile izlendiği araştırmalardır. Araştırma, retrospektif veya prospektif olabilir. Bu araştırmalar, incelenen vakalarda hastalığın meydana gelmesinde rol oynayabilecek ortak bir özelliğin olup olmadığını tespit etmekte kullanılır. Vaka serileri belirli bir hastalık için uygulanan tedavinin veya koruyucu amaçlı bir müdahalenin etkisini tespit etmek amacıyla da yapılır. Örneğin, aşılama sonrasında çocuklarda aşıya bağlı reaksiyonların görülme durumunun belirlenmesi amacıyla, aşılanan çocuklarda belirli süre ile reaksiyonların gelişip gelişmediği izlenir.

Kesitsel araştırmaların avantajları:
• Ekonomik ve uygulanması kolaydır.
• Değişkenler arasında istatistiksel bir ilişki olup olmadığını gösterebilir.

Kesitsel araştırmaların dezavantajları:
• Belli bir zamanda belirlenen istatistiksel ilişki, gerçek bir ilişki olduğu anlamına
gelmeyebilir. Farklı bir zaman diliminde aynı araştırma tekrarlandığında farklı bir
bulgu elde edilebilir.
• Neden-sonuç ilişkisi genellikle kurulamaz çünkü karıştırıcı değişkenlerin etkisini
kontrol etmek zordur. Ayrıca, neden ve sonuç ile ilgili veriler eş zamanlı toplandığı
için nedenin mi yoksa sonucun mu daha önce meydana geldiğini belirlemek güçtür.

Kohort araştırmalarında araştırma evreni içinden belli özelliğe sahip bir alt grup belirlenir, bu alt grup kohort olarak adlandırılır. Aynı alt gruptan farklı zamanlarda farklı örneklemler çekilerek zaman içinde incelenen konu ile ilgili değişiklik olup olmadığı belirlenir. Epidemiyolojide kullanılan önemli hızlardan biri olan insidans hızı, kohort araştırmaları ile elde edilir. Amaç, risk faktörlerini belirlemektir. Bu amaçla yapılan kohort araştırmalarında araştırma evreni içinden sağlıklı ancak risk altında olan bir alt grup belirlenir.

Seçim Yanlılığı: Araştırmaya alınan kişilerin özellikleri ile alınmayan kişilerin özellikleri arasında sistematik fark olmasıdır. Bir başka ifadeyle araştırmaya
alınanların araştırma evrenini temsil etmemesidir. Seçimde yanlılık olması durumunda, bulunan farkın, “neden”den değil seçim yanlılığından kaynaklandığı
düşünülür.

Vaka-kontrol araştırmaları, epidemiyolojik çalışmalarda kullanılan önemli araştırmalardan biridir. Amaç, vakaların kontrollere göre etkene maruz kalma olasılığını araştırmaktır.

Vaka-kontrol araştırmalarında kontrol grubuna seçilecek kişilerin mümkün olduğu
kadar vakalara benzer özellikleri taşıması önemlidir. Bir başka ifadeyle, iki grubu karıştırıcı değişkenler itibarıyla birbirine benzer özellikte kişilerden oluşturmak gerekir. Aksi hâlde hastalığın etkenle bağlantısının kurulması çok zor belki de imkânsız olacaktır. Benzerliği sağlamak için kullanılan yöntemlerden biri eşleştirmedir. Yaş ve cinsiyet gibi karıştırıcı değişkenler eşleştirmede yaygın kullanılan faktörlerdir.Eşleştirme birebir veya grup olarak yapılabilir. Birebir eşleştirme yapılması durumunda, örneğin, vaka grubunda 15 yaşında bir kişi varsa, kontrol grubuna da 15 yaşında bir kişiyi seçmek gerekir. Vaka grubundaki kişilerin %30’u kadınsa, kontrol grubundaki kişilerin de %30’u kadın olmak zorundadır. Grup eşleştirmesi yapılması durumunda ise yaş aralıkları kullanılır. Örneğin, vaka grubunda 15-24 yaş grubunda 10 kişi varsa kontrol grubuna da aynı yaş grubundan 10 kişiyi seçmek gerekir. Eşleştirme, grupların benzerliği sağlamak açısından etkili bir yöntem olmakla birlikte çok sayıda eşleştirme kriterinin kullanılmaması gerekir. Çünkü çok sayıda kriter olması durumunda yeterli sayıda kontrol bulmak güçleşir hatta imkânsız hale gelebilir.

Vaka-kontrol araştırmalarının önemli dezavantajları şunlardır:
• Retrospektif olduğu için kohort çalışmasına göre nedensellik ilişkinin kurulması
daha zordur ancak kesitsel araştırmaya göre daha güçlü bir tasarımdır.
• Vakalar sadece sağlık kuruluşlarına başvuran kişiler arasından seçildiğinden, araştırma yapılan vakalar toplumdaki vakaların tamamını temsil etmeyebilir. Bir başka ifadeyle seçim yanlılığı olabilir.
• Vakaların etkene maruz kalmayı hatırlama olasılıkları kontrollerden daha yüksek
olduğu için hatırlama yanlılığı vardır. Bu da vaka ve kontrol gruplarındaki kişilerin etkene maruz kalma açısından yanlış sınıflandırılmasına sebep olabilir. Kontrol
grubundaki kişiler etkene maruz kaldıkları halde kalmadıklarını belirtebilirler. Dolayısıyla, hastalık ile etkene maruz kalma arasında bulunan ilişki gerçek olmayabilir.
• Karıştırıcı değişkenlerin etkisini kontrol etmek zordur.
• Uygun bir kontrol grubu oluşturmak zor olabilir.

Ekolojik araştırmalarda, sağlıkla ilgili bir olay ile belli bir etkene maruz kalma arasındaki ilişki incelenirken bireyler değil, gruplar, topluluklar veya coğrafik alanlar esas alınır. Dolayısıyla etkene maruz kalan kişiler ile kalmayan kişilerin sağlıkla ilgili olay açısından karşılaştırılması, bir ülkedeki farklı gruplar, farklı coğrafik alanlar veya farklı ülkeler itibarıyla yapılır.

Ekolojik yanılgı: Veriler kişi bazında toplanmadığı halde, bulguların kişi bazında yorumlanmasıdır.

Deneysel araştırmalarda gruplara atanacak kişiler randomizasyon yöntemi ile seçilir.
Randomizasyon, gruplara atanmada herkese eşit şansın verildiği bir yöntemdir. Bunun için araştırmaya alınacak tüm kişilere tesadüfi sayılar tablosu kullanılarak veya doğrudan bilgisayar kullanılarak birer numara verilir. Herkese eşit şans verilmesi, araştırma evrenindeki hiç kimseye herhangi bir sebeple ayrıcalık tanınmaması, bir başka ifadeyle seçim  yanlılığı yapılmaması demektir.

Randomizasyon ile gruplara atamalar yapılmaz. Bu sebeple, hem seçim yanlılığının hem de karıştırıcı değişkenlerin etkisinin minimize edilmesi daha zordur. Bu da, elde  edilen farkın müdahaleye atfedilmesini güçleştirir. Nedensel ilişki kurma açısından  deneysele göre daha zayıftır.

Randomizasyon ile eşit şanstanınır, böylece hem seçim yanlılığı hem de karıştırıcı
değişkenlerin etkisi minimize edilebilir. Bu da, elde edilen farkın müdahaleye atfedilebilmesini sağlar. Nedensellik açısından en iyi tasarımdır.