SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Tübitak Vizyon 2023, Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporunda, Türkiye’nin sağlık teknolojisi alanında iyi bir düzeye gelmesi için yapılması gerekenler
şöyle sıralanmıştır:
• Sağlık sektöründeki yapısal aksaklıklar giderilmeli ve bilgi iletişim alt yapısı tamamlanmalıdır.
• Tek kullanımlık sarf malzemeleri tümüyle yerli üretim olmalıdır.
• İleri teknoloji cihazlar için yazılım programları hazırlanmasına ağırlık verilmelidir.
• Biyoteknoloji alt başlıklarına yönelik merkezler açılmalı, teşvik edilmeli ve desteklenmelidir.
• Tıbbi sarf ürünlerin üretimi, yazılım programları ve biyoteknolojik çalışmalar konusunda bölgesel güç referans merkezi olma iddiası taşınmalı ve bu iddiayı gerçekleştirmelidir.

Biyobankalar tanı, tedavi, adli amaçlı veya araştırma amaçlı olarak kurulabilmektedir.
Kamu otoritesi tarafından kurulan araştırma amaçlı biyobankalar olduğu gibi, özel sektör tarafından kurulan biyobankalar da mevcuttur. Ticari amaçlı biyobankalar, toplumsal
genetik veri sağlayan bankalar, hastalığa özgü biyobankalar, adli amaçlı biyobankalar ve
doku bankaları biyobanka tipleri arasında sayılabilir.

SBS genel olarak; Klinik Bilgi Sistemleri (KBS) ve Teşhis-Tedavi Sistemleri
(TTS) olmak üzere iki kısımda incelenmektedir. Bu sınıflandırmada KBS; Elektronik Sağlık Kayıtları, Klinik Karar Destek Sistemleri, Hemşire Bilgi Sistemleri, Görüntü Yönetim
ve Depolama Sistemleri, Klinik İletişim Sistemleri, Tele-tıp, Vaka Bilişimi, Sanal Gerçeklik
Uygulamaları, Akıllı Kart, Hastane Bilgi Sistemleri gibi bileşenlerden oluşmaktadır. TTS
ise daha çok teşhis ve tedaviye yönelik hizmet veren Tıbbi Görüntüleme Sistemleri, Laboratuvar Sistemleri gibi uygulamalardan meydana gelmektedir.

biyobankalarda dört tip örnekleme yapılabilmektedir:
a. Anonim: Genetik epidemiyoloji ve benzeri çalışmalar kapsamında toplum taraması sonucu elde edilen ve kime ait olduğu bilinmeyen örnekler.
b. Anonimleştirilmiş: Kime ait olduğu bilinen ancak çalışmalar sırasında kimliksiz
hâle getirilmiş örnekler.
c. Tanımlanabilir: Kime ait olduğu bilinen, bilgileri şifrelenmiş ve kodlu olarak kullanılan örnekler. Bu durumda gerektiğinde kişisel ve tıbbi bilgiler tekrar kullanılabilir hâlde saklanmış olmalıdır.
d. Tanımlanmış: Kime ait olduğu bilinen, isim, hasta no, aile ağacı gibi bilgilerin açık olduğu örnekler

Kişilere bankalanan örneklerinin uzun yıllar sağlıklı bir şekilde korunmuş olduğunun ve korunacağının güvencesi verilmelidir. Bu açıdan tüm laboratuvar teçhizatının periyodik bakımı yapılmalı ve bakım işlemlerinin kayıtları tutulmalıdır

Türk Tabipleri Birliği “Etik Bildirgeler Çalıştayı”nda hasta haklarıyla ilgili olarak benimsediği ilkeleri aşağıda gibi sıralamıştır ve görüldüğü gibi hasta bilgilerinin korunması
ve saklanması bunlardan biridir;
• İnsan haklarının tıp alanındaki uzantısı olan hasta hakları, genel olarak sağlık hizmetlerinden yararlanma, bilgilenme ve seçim yapma unsurlarını içermelidir.
• Bireyin “sağlıklı olma” durumunun sürdürülmesi ve geliştirilmesi, sağlığını bozacak her türlü etmene karşı koruyucu önlemlerin alınması esastır. Hastalık durumunda ise koşulsuz olarak, yeterli ve nitelikli sağlık hizmeti alması vazgeçilmezdir.
Bu hizmet sağlık eğitimini de kapsar.
• Sağlık hizmetleri sunumunda hastanın kendi kaderini belirleme ve özgür seçim
yapma hakkı korunmalıdır. İnsan onuru ve bütünlüğüne saygının ifadesi olan aydınlatılmış onam veya ret hakkı, her tür tıbbi uygulamanın temeli olarak bütün hastalara tanınmalıdır. Hastanın hekimini, tedaviyi, bilgilenmeyi seçme hakkı vardır.
• Hastanın kişisel bilgilerinin, tanı ve tedavisinin, sağlık durumunun ve her türlü
özel bilgilerinin gizli tutulması ve korunması sağlanmalıdır.
• Hastanın güvenli sağlık hizmeti alma hakkı vardır

Donanım

• Kasıtsız Zarar (Hayvanlar, toz, kaba kullanım)
• Kasıtlı Zarar (Hırsızlık, …ziksel zararlar)

Yazılım

• Silinme (Kasıtsız, kasıtlı)
• Değiştirilme (Truva Atları, virüsler, arka kapılar, bilgi sızdırma)
• Hırsızlık (Lisanssız kullanım, izinsiz kopyalama)

Veri

• Gizliliğin ihlali (Dinleme, bilgi sızdırma)
• Engelleme (Silme, ulaşılamaz ya da kullanılamaz hâle getirme)
• Bütünlüğün bozulması (Veri değişikliği, sahte veri)

Yazılım

• Silinme (Kasıtsız, kasıtlı)
• Değiştirilme (Truva Atları, virüsler, arka kapılar, bilgi sızdırma)
• Hırsızlık (Lisanssız kullanım, izinsiz kopyalama)

Sağlık teknolojisi, yukarıda verilen Birleşik Krallık Sağlık Departmanı tanımına benzer şekilde, “sağlığı geliştirmek, hastalığı önlemek, teşhis etmek, tedavi etmek, rehabilite etmek ya da uzun dönem bakım için kullanılan her türlü girişim” olarak tanımlandığında kavramın, herhangi bir sağlık hizmetinin verildiği; basit tahta dil bastırıcısından destek- leyici cihazlara, en sofistike implantlara, medikal görüntüleme sistemlerine, ilaçlara, tıbbi ve cerrahi işlemlere ve organizasyonel ve destekleyici sistemlere kadar değişen tüm tıbbi cihazları kapsadığı görülmektedir.

Sağlık teknolojileri değerlendirmesi (STD), spesifik teknolojilerin özelliklerinin ve etki- lerinin sistematik olarak değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Amacı, sağlık hizmet- lerinde teknolojiyle ilgili politika oluşturma süreçlerinde bilgilendirici rol oynamak, böy- lece etkili ve düşük maliyetli yeni teknolojilerin kullanılmasını artırmak ve değeri sağlık sistemi için şüpheli olan teknolojilerin kullanımını önlemektir.

Tübitak Vizyon 2023, Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporun- da, Türkiye’nin sağlık teknolojisi alanında iyi bir düzeye gelmesi için yapılması gerekenler şöyle sıralanmıştır:

Sağlık sektöründeki yapısal aksaklıklar giderilmeli ve bilgi iletişim alt yapısı ta- mamlanmalıdır.

Tek kullanımlık sarf malzemeleri tümüyle yerli üretim olmalıdır.

İleri teknoloji cihazlar için yazılım programları hazırlanmasına ağırlık verilmelidir.

Biyoteknoloji alt başlıklarına yönelik merkezler açılmalı, teşvik edilmeli ve desteklenmelidir.

Tıbbi sarf ürünlerin üretimi, yazılım programları ve biyoteknolojik çalışmalar konusunda bölgesel güç referans merkezi olma iddiası taşınmalı ve bu iddiayı gerçekleştirmelidir.

Biyoenformatik, DNA dizilerinin bilgisayar aracılığıyla işlenmesi, aranması ve analizi ile uğraşan bir bilim dalıdır. Bilgisayar bilgi ve teknolojilerindeki ilerlemeler, biyoenformatik alanına büyük katkı sağlarken, DNA dizilerinin depolanması ve aranması için yöntemlerin geliştirilmesi de bilgisayar bilimlerinde önemli ilerlemelere neden olmuştur.

Gen araştırmaları ve DNA analizleri yeni tanı ve tedavi seçeneklerinin geliştirilmesinde büyük rol oynamaktadır. Bu amaca yönelik gerekli çalışmaların yapılabilmesi için ilgili biyolojik örneklerin (kan, doku, organ ve DNA) biyobankalarda saklanması ihtiyacı doğmuştur.

Biyobankalar ya da diğer adıyla biyolojik kaynak bankaları, kültüre edilebilen organizmaları (mikroorganizma, bitki, hayvan ve insan hücreleri), bunların çoğaltılabilen ürünlerini ve canlı fakat kültüre edilemeyen organizmaları (genomlar, plazmidler, virüsler, cDNA bankaları), bunların yanısıra bu örneklere ilişkin moleküler, fizyolojik ve yapısal bilgileri kapsamaktadır. Klinik patolojik örnek arşivleri, doku bankaları, kan bankaları, organ bankaları ve DNA bankaları biyobankalar arasında sayılabilir.

Sağlık-Net

Tele-Tıp

Elektronik Sağlık Kayıtları (ESK)

Merkezi Hastane Randevu Sistemi (MHRS) Alo 182

E-reçete

Doktor Bilgi Bankası (DBB)

Aile Hekimliği Bilgi Sistemi (AHBS)

Hasta Hakları

Türkiye Organ ve Doku Nakli Bilgi Sistemi

Diyaliz Bilgi Sistemi

Yoğun Bakım İzleme Sistemi

Organ Bağışı Bilgi Sistemi

Yenidoğan İşitme Taraması

Ulusal Özürlüler Veri Bankası

184 SABİM

İlaç Takip Sistemi (İTS)

Alo 171 Dumansız Hava Sahası

Hastane Enfeksiyonları Sürveyans Sistemi

Biyobankalarda dört tip örnekleme yapılabilmektedir:

Anonim: Genetik epidemiyoloji ve benzeri çalışmalar kapsamında toplum tara-

ması sonucu elde edilen ve kime ait olduğu bilinmeyen örnekler.

Anonimleştirilmiş: Kime ait olduğu bilinen ancak çalışmalar sırasında kimliksiz

hâle getirilmiş örnekler.

Tanımlanabilir: Kime ait olduğu bilinen, bilgileri şifrelenmiş ve kodlu olarak kul-

lanılan örnekler. Bu durumda gerektiğinde kişisel ve tıbbi bilgiler tekrar kullanıla-

bilir hâlde saklanmış olmalıdır.

Tanımlanmış: Kime ait olduğu bilinen, isim, hasta no, aile ağacı gibi bilgilerin açık

olduğu örnekler

Organizasyonel tehditler, hasta kayıtlarına içeriden veya dışarıdan uygunsuz olarak erişmeye çalışan kişilerden kaynaklanmaktadır. Sisteme giriş yetkisi olan iç tehdit unsurları, yetkilerini kötü amaçlı kullanabilirler; dış tehdit unsurları ise, sistem açıklarından faydalanarak sisteme yetkisiz erişimde bulunabilirler. Hasta sağlık verilerine yapılan sal- dırıların neredeyse tamamı ekonomik nedenlere dayanmaktadır. Bu sağlık verileri sigorta şirketleri, sağlık şirketleri, işverenler ve çeşitli suç odakları açısından ekonomik açıdan değerlidir.

Organizasyonel tehditler beş farklı bölümde sınıflandırılmıştır. İlk bölümü, sağlık personeli oluşturmaktadır. Kişisel sağlık verileri dikkatsizlik ve kaza sonucu istenmeyen kişilerle paylaşılabilir. Örnek olarak, sağlık personelinin hasta kayıtlarını yanlış e-posta adresine göndermesi verilebilir. İkinci bölümdeki mahremiyet ihlali, sağlık personelinin erişim yetkisi ve merakından kaynaklanmaktadır. Örneğin, ünlü bir kişinin kişisel sağlık verilerinin ifşa edilmesi bunlardan biridir. Üçüncü bölümde sağlık personeli kişisel çıkar ya da intikam için sağlık verilerine erişip, verileri sistem dışındaki kişilerle paylaşabilir. Diğer bir mahremiyet tehdidi ise, saldırganların fiziksel güç kullanarak mahremiyet ihlaline neden olmasıdır. Verilerin açığa çıkmasına neden olan sisteme ağ üzerinden yetkisiz erişim de organizasyonel bir tehdit olarak ele alınmaktadır.

Bilgi güvenliği; gizlilik, bütünlük ve süreklilik olmak üzere üç unsuru hedeflemektedir. Gizlilik, bilginin yetkisiz kişilerin erişimine kapalı olması yani bilginin yetkisiz kişilerce açığa çıkarılmasının engellenmesidir. Bütünlük, bilginin yetkisiz kişilerce değiştirilmesi, silinmesi ya da herhangi bir şekilde tahrip edilmesi tehditlerine karşı içeriğinin korunmasıdır. Süreklilik ise, bilginin her ihtiyaç duyulduğunda kullanıma ha- zır olması demektir. Bu ilkeye göre, her kullanıcı erişim hakkının bulunduğu bilgi kaynağına, yetkili olduğu zaman diliminde mutlaka erişebilmelidir

Biyolojik Sinyal İzleme Cihazları: EKG, Hastabaşı Monitörler, Oksijen Saturasyonu Cihazları, EMG, ERG Cihazları, Defibrilatör / Monitörler. Doğru cevap A' dır.

Sağlık teknolojileri değerlendirmesi (STD), spesifik teknolojilerin özelliklerinin ve etkilerinin sistematik olarak değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Amacı, sağlık hizmetlerinde teknolojiyle ilgili politika oluşturma süreçlerinde bilgilendirici rol oynamak, böylece etkili ve düşük maliyetli yeni teknolojilerin kullanılmasını artırmak ve değeri sağlık sistemi için şüpheli olan teknolojilerin kullanımını önlemektir. Doğru cevap B' dir.

Tübitak Vizyon 2023, Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporunda, Türkiye’nin sağlık teknolojisi alanında iyi bir düzeye gelmesi için yapılması gerekenler
şöyle sıralanmıştır:
• Sağlık sektöründeki yapısal aksaklıklar giderilmeli ve bilgi iletişim alt yapısı tamamlanmalıdır.
• Tek kullanımlık sarf malzemeleri tümüyle yerli üretim olmalıdır.
• İleri teknoloji cihazlar için yazılım programları hazırlanmasına ağırlık verilmelidir.
• Biyoteknoloji alt başlıklarına yönelik merkezler açılmalı, teşvik edilmeli ve desteklenmelidir.
• Tıbbi sarf ürünlerin üretimi, yazılım programları ve biyoteknolojik çalışmalar konusunda bölgesel güç referans merkezi olma iddiası taşınmalı ve bu iddiayı gerçekleştirmelidir. Doğru cevap C' dir.