SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Kendi kendine anlamına gelen “autos” ile yasa manasına gelen “nomos” kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuş “autonomos” kelimesi özerklik anlamına gelmektedir. Günümüzde bireyin ilk olarak kendisi hakkında karar vermesi, ikincil olarak da kendisine yapılacaklar hakkında bağımsız olarak ve kendi değerlerine sığınarak kararlar verip, bu kararlar doğrultusunda uygulamada bulunmasına özerklik ilkesi denilmektedir. İnsan haklarıyla yakından ilişkili olan özerklik ilkesi, insan olmanın önemli unsurlarından birisidir. 

• Hastanın şu andaki tıbbi durumu, 

• Tedavi uygulanamadığı durumda, hastalığın tahmin edilebilir gidişi, 

• Müdahaleler, 

• Hastalığın gidişini nasıl etkiler? 

• Müdahalenin tarifi, 

• Fayda / Zarar hesabı, 

• Müdahale sonuçlarının olası tahminleri, 

• Belirsizlikler, 

• Alternatifler, 

• Tecrübe ve klinik yargıya dayalı bireysel tavsiye. 

Anayasa 17/II maddesi: “Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı hâller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.” 

Tıp alanındaki ahlaki değer problemlerinin söylenmeye başlandığı günden itibaren tıp biliminin temel ilkelerinden birisi olmuştur. İnsanın ölümlü olduğu ve hekimin her zaman hastasını iyileştiremeyeceği gerçeğine dayalı olarak konulan bu kural, yarar sağlama çabasından önce zarar vermemenin düşünülmesini vurgular. Hipokrat bu ilkeyi “önce zarar verme” ifadesiyle vurgulamıştır. Bu ilke sadece hastaya zarar vermekten sakınma ile sınırlı değildir. Hem sağlık profesyonelleri hem de toplum zarar vermeme ilkesinin kapsamı içinde düşünülmeli ve etik değerlendirmelerde bu kesimlere de zarar vermeme kaygısı duyulmalıdır. 

Zararın ne olduğu ve kime göre tespit edilmesi gerektiği, bu ilke ile direkt ilişkilidir. Kimi zaman hayatı tehdit eden bir zarara mani olmak için daha az ciddi farklı bir zarar kabullenilmesi söz konusu olmaktadır. 

Zarar vermeme ilkesinin gerçek durumlarda devreye girişinde risk/yarar değerlendirmesi konsepti gündeme gelmektedir. Bu konsept çerçevesinde zarar vermeme ilkesi ile yarar sağlama ilkesi bir arada devreye sokulmakta, hangi seçeneğin daha fazla değer koruduğu bu ikili ölçüte göre belirlenmektedir.

En eski tıp etiği ilkesi yarar sağlama ilkesidir. Hipokratik etiğin merkezinde bulunan ya-rarlılık ilkesi, çağdaş tıp ahlakı anlayışının merkezinde bulunmasına rağmen, en tartışmalı, sınırlarını belirlemenin en zor olduğu ilkedir. Genel olarak sağlık bakımının birinci amacı, hastanın sağlık ve iyiliğini arttırmak iken, hekimin birinci vazifesi hastaya tıbbi bakım yönünden yararlı olabilmektir. Başkalarına yardımcı olma manasına gelen yararlılık kelimesi, hekimlik uygulamalarında hasta bireylerin yararını artırmaya yönelik eylemler olarak, “her tür koşulda hasta yararına öncelik verilmelidir” biçiminde yükümlülük hâline getirilerek yararlılık ilkesine dönüştürülmüştür. Yararlılık ilkesi iki farklı ilkeyi daha kapsamaktadır. Bunlar mutlak yararlı olmak ve yarar-zararın dengelenmesidir. Mutlak yararlı olma ilkesi; zararın engellenmesi ve iyiliğin arttırılması gibi iki önemli öğeyi içerisine alır. Zararın engellenmesi; yapılan eylemlerin muhtemel zarara mani olması için planlanması gerekir. 

• Ötanazi ifadesini kullanabilmek için bir hastanın bulunması gerekmektedir. “Hastalık” kelimesi geniş anlamda anlaşılmalı ve her tür hastalığı ifade etmelidir. 
• Hastalık tedavi edilemez olmalıdır. Örneğin; son safhada teşhis edilmiş kanser. 
• Tedavi edilemez hastalıklar arasına, aslında tedavi edilebilen ancak herhangi bir sebeple kötüleşmenin oluştuğu ve söz konusu nedenden dolayı şifası olanaksızlaşan hastalıklar da girer. Sıhhatli bir insanın maruz kaldığı bir olay, örneğin; trafik kazası, kurtuluşu imkânsız ve şifasız ölümcül bir duruma dönüşebilir. 
• Hastalık dayanılmaz derecede acı verici olmalıdır. 
• Yaşamak isteyen hastaya her şeye rağmen ötanazi uygulanmamalıdır. En kötü durumdaki hastaların dahi yaşama arzularına hürmet edilmelidir. Ötanaziyi uygulama yetkisinin kime ait olacağı konusu da önemlidir. Hekimler dışındaki kişilerin şifaları olası görünmeyen hastaları öldürmeleri de ötanazi tanımına girmekteyse de bu konuda hekimin tek yetkili olmasını aramak gerekir. Netice olarak ötanazinin yasallaştırılması için yapılan tekliflerde daima bu gibi işlemlerin hekimler tarafından yapılması öngörülmüştür. 
• Öldürme eylemi hastanın acılarından bir an önce kurtulmasını sağlamak amacıyla gerçekleşmiş olmalıdır.

Yaşam hakkı doğumdan önce başlar ve ölümle neticelenir. Türk hukukunda bireyin kendi yaşamını sonlandırma kararını bir başkasının eline bırakması yasaktır. Türk Ceza Kanunu’nda bireyin kendi talebi üzerine öldürülmesini ayrı suç olarak düzenleyen bir madde yoktur. Ötanazi sonucu ölüm gerçekleştiğinde, gerek rıza ve talep üzerine gerekse iyilik hissiyle işlenmiş olsun kasten adam öldürme suçuna ilişkin hükümler devreye girer. Yaşama hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasa’mızın 17. maddesidir. Anayasa’nın 56. maddesi olan Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması başlıklı kanunda ise herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu, bunu sağlama hususunda devlete sorumluluklar yüklenmektedir. 

Hasta hakları ve tıp mesleğine ilişkin mevzuatımıza bakacak olursak iki önemli düzenleme yapıldığını görmekteyiz. Bunlar; Tıbbi Deontoloji Tüzüğü ve Hasta Hakları Yönetmeliği’dir. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 2. maddesinde hekimin görevleri belirlenirken dolaylı da olsa ötanazi yasaklanmıştır. Bunun yanında ilgili tüzüğün 13. maddesinin 3. fıkrasında, 14. maddenin 1. fıkrasında gerekli tespitlerle de bu durum desteklenmiştir. 

Birey durumu hakkında anlayabileceği şekilde bilgilendirilmeli,

Bireyin kendisinden, teşhis ve tedavi amaçlı her bir müdahale için ayrı ayrı izninin alınması,

Bireyin reddettiği müdahalelerin yapılmaması,

Bireyin mahremiyetine saygı duyulması,

Bireye karşı açık sözlü olunması, gerçeklerin bireyden gizlenmemesi,

Bireye vaat edilenlerin yerine getirilmesi,

Bireyin sırlarının saklanması,

Birey hakkında bilgilenmek istemiyorsa bu isteğine saygı duyulması gerekir.

Ötanazi ifadesini kullanabilmek için bir hastanın bulunması gerekmektedir. “Has- talık” kelimesi geniş anlamda anlaşılmalı ve her tür hastalığı ifade etmelidir.

Hastalık tedavi edilemez olmalıdır. Örneğin; son safhada teşhis edilmiş kanser. Tedavi edilemez hastalıklar arasına, aslında tedavi edilebilen ancak herhangi bir sebeple kötüleşmenin oluştuğu ve söz konusu nedenden dolayı şifası olanaksızla- şan hastalıklar da girer. Sıhhatli bir insanın maruz kaldığı bir olay, örneğin; trafik kazası, kurtuluşu imkânsız ve şifasız ölümcül bir duruma dönüşebilir.

Hastalık dayanılmaz derecede acı verici olmalıdır.

Yaşamak isteyen hastaya her şeye rağmen ötanazi uygulanmamalıdır. En kötü durumdaki hastaların dahi yaşama arzularına hürmet edilmelidir. Ötanaziyi uygula- ma yetkisinin kime ait olacağı konusu da önemlidir. Hekimler dışındaki kişilerin şifaları olası görünmeyen hastaları öldürmeleri de ötanazi tanımına girmekteyse de bu konuda hekimin tek yetkili olmasını aramak gerekir. Netice olarak ötanazinin yasallaştırılması için yapılan tekliflerde daima bu gibi işlemlerin hekimler tarafından yapılması öngörülmüştür.

Öldürme eylemi hastanın acılarından bir an önce kurtulmasını sağlamak amacıyla gerçekleşmiş olmalıdır.

Ötanazinin bilerek insan öldürme suçundan farklı olması nedeniyle failin cezalandırıl- maması gerektiği öngörülmüştür. Ötanazi tatbik eden hekime herhangi bir ceza verilmemesini savunan ve intihar ile ötanaziyi birbirlerine yakın kavramlar olarak kabul eden bir görüşe göre; intiharı cezalandırmayan kanun, söz konusu eylemin başkasına yaptırılmasını da cezalandırmamalıdır. Bir başkasının yardımı olmadan intihar eden bireyin hareketi ile üçüncü bir şahsın eylemi ile intihar eden bireyin hareketi arasında hiçbir fark yoktur. Ötanazinin cezalandırılmaması gerektiği, manevi bakımdan da savunulmuştur. Hastaya acı ve ıstırap çektirmek, ona zarar vermek istenmez. Tersine onun ıstıraplarına tatlı bir şekilde son vermek istendiği belirtilmiştir.

Yaşam hakkı doğumdan önce başlar ve ölümle neticelenir. Türk hukukunda bireyin kendi yaşamını sonlandırma kararını bir başkasının eline bırakması yasaktır. Türk Ceza Kanunu’nda bireyin kendi talebi üzerine öldürülmesini ayrı suç olarak düzenleyen bir madde yoktur. Ötanazi sonucu ölüm gerçekleştiğinde, gerek rıza ve talep üzerine gerekse iyilik hissiyle işlenmiş olsun kasten adam öldürme suçuna ilişkin hükümler devreye girer. Yaşama hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasa’mızın 17. maddesidir. Anayasa’nın 56. maddesi olan Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması başlıklı kanunda ise herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu, bunu sağlama hususunda devlete sorumluluklar yüklenmektedir.

Hasta, tedavisi ve bakımı sırasında saygı görme hakkına sahiptir.

Hasta kendisiyle ilgilenen hekimi bilmelidir. Hastalığı ile ilgili teşhis, tedavi ve has- talığının aşamaları ile ilgili güncel bilgileri hekiminden talep etme hakkına sahiptir.

Hasta kendisine yapılacak tedavi konusunda bilgilendirildikten sonra aydınlatıl-

mış onamını verme hakkına sahiptir. Acil durumlar bu durumun dışında yer alır.

Hasta yasaların elverdiği oranda tedaviyi reddetme hakkına sahiptir.

Hastanın tıbbi bakım sürecindeki mahremiyetine saygı duyulmalıdır.

Hasta, hastanenin imkânları ölçüsünde talep etmiş olduğu hizmetlerin karşılan-

ması hakkına sahiptir.

Hastaların, tıbbi bakımlarının devamlılığını bekleme hakları vardır.

Hastanın almış olduğu hizmet nedeniyle ödediği faturayı inceleme ve bu konuda

açıklama yapılmasını talep etme hakkı mevcuttur.

Hasta, hasta olarak kendisine uygulanacak hastane kuralları ve düzenlemelerini

bilme hakkına sahiptir.

Hasta hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.

Hasta hekiminden yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddedilme hakkına sahiptir.

Hasta hekiminden kişisel ve tıbbi bilgilerinin gizli tutulmasını ve saygı gösterilmesini bekleme hakkına sahiptir.