SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Etik ikilem, bireylerin toplumsal ve bireysel çıkarlar arasında sıkıştığı ve ikisinden birini seçmekte özgür olduğu durum olarak tanımlanabilir. Etik ikilem, bireylerin doğru veya yanlış davranışı tanımlama konusundaki yönelimlerini içerir. Etik ikilemler, kişinin kendi çıkar- larına hizmet etmek ya da başkasına zarar verebilecek çıkarların ortaya çıkması sonucun- da oluşur. Etik ikilem sonunda verilen karardan mutlaka öyle ya da böyle olumsuz etkilenen kişi veya kişiler olur.

Bencilliğin üç ana başlık altında incelenebileceği ifade edilmektedir:

Kendine düşkünlük: En yaygın görülen etik dışı davranışlardan birisidir. Bazı kişiler, bu özelliklerini kötü olarak algılamazlar. Hatta yaptıkları davranışların sebeplerini, ailesinin ve/veya çalıştığı kurumunun iyiliği olarak göstererek davranışlarını meşrulaştırmaya çalışırlar.

Kendini korumak: Kendini korumak, yalan ve aldatma gibi davranışlarla ortaya çıkar. Bu tür davranışlar, haksızlığa uğrama korkusu, ceza alma, maddi kayıp veya bir şeyi yapmayı istememek gibi durumlarda ortaya çıkmaktadır.

Kendini haklı görmek: Bencilliğin en sorun yaratan türü olarak görülür. Bu tür durumlarda kişi, sürekli olarak kendisini ve davranışlarını haklı görür. Açık biçimde konulan kurallara veya yasalara karşı çıkmamakla birlikte, kişi yine de kendi bildiğini yapmaktadır.

Çıkar çatışması bir derece meselesi olabilir. Bir başka ifadeyle çatışan çıkarlar aynı derece- de olmayabilir. Örneğin; bir davranış, eğer sınırlıysa, bir soruna neden olma olasılığı azsa veya öyle varsayılıyorsa buradaki çıkar çatışmasında bir derece meselesi olduğu söylene- bilir. Abartılmış bir biçimde, aynı davranışın gerçekten bir çatışmaya neden olmayabilme ihtimali olsa da bir çıkar çatışması olarak görünecektir. Bunu anlamanın en iyi ölçütü hediye alma örneğidir. Çok az kişi bir satış temsilcisinin bir yöneticiyle kurumun kafeter- yasında öğle yemeği yemesini bir çıkar çatışması olarak değerlendirir. Çünkü bu birçok çalışanın sergilediği yaygın bir davranıştır. Ancak, iki haftalık tüm masrafları ödenmiş bir tatil çok farklıdır. Abartılı hediyeler, menfaatler ve avantalar taviz olarak görülür. Bu iki haftalık tatilin istenen bir davranışı yapmaya cesaretlendirmek veya yapılan bir davranışı ödüllendirmek niyetiyle verildiği varsayılır. Buna rağmen, ufak bir hediye veya ucuz bir yemek de olsa işi yapılan kişilerden herhangi bir hediye kabul edilmesi çıkar çatışması görüntüsü verir. Hatta değersiz hediyelerin bile toplamda düşünüldüğünde çıkar çatışma- sına etkisi vardır. Hediye alan kişinin nesnelliğini azaltacak biçimde alan ve veren kişiyi bağlar.

İçerden bilginin kötüye kullanımı, sahip olunan kurumsal bilginin etik dışı kullanımı söz konusu oldu- ğunda meydana gelir. Kamuya açık olmayan bilgiye erişimi olan kurum içindeki kişiler “içeriden biri” olarak bilinir. Yöneticiler, bu bilgileri güvene dayalı görevleri kapsamında güvenilir olma zorunlulukları ile uyumsuz olarak kullandıklarında etik sorunlar ortaya çıkar. Kendine veya iş arkadaşlarına fayda sağlamak bunun örnekleridir. Gizli bilgilerin bazı kullanımları yararlı olur. Bunlar ayırt edilmelidir.

Yönetim kurulu başkanı kendine bağlı yöneticilerin performansını değerlendirirken, yönetim kurulunun da temel rolü yönetim kurulu başkanının performansını değerlen- dirmektir. W. Edwards Deming, kurumlarda hedeflere göre yönetimi kabul etmemiştir. O, hedeflerle yönetimin, yöneticileri karşı karşıya getirdiği ve içsel rekabet ve yapay sis- temlerin yetersiz kalmasına neden olacağını ve sonunda da kurumun performansının beklenenin altında kalacağını söylemiştir. Deming’in endişelerine rağmen, hedefe dayalı yönetim kurumlarda yaygın olarak kullanılmaya devam etmektedir. Hedeflerle yönetim konusundaki tartışmalara rağmen, yönetim kurulu başkanının bazı özel ölçütler kullana- rak resmî bir değerlendirme yapması gereklidir.

Sağlık kurumları, yöneticileri aracılığıyla hastaları hakkındaki bilgilerden sorumlu tutulurlar. Tıbbi kayıtlar hastaların iyi bir bakım ve tedavi hizmeti almaları bakımından gerek- lidir. Bu nedenle, tıbbi kayıtlar okunaklı, güncel, tam ve doğrulanmış olmalıdır. Bir yasal görev olan bilgilerin gizliliği ve güvenliğinin sağlanması, tıbbi kayıtların yeterli ve etkin personel, sistemler ve işlemler işe koşularak ve sağlık personelinin tüzük, kural ve yönet- meliklerin uygulanmasını garantiye alarak karşılanmaktadır.

Bilgi uçurma, bir çalışan halkın sağlığını, güvenliğini ve özgürlüğünü tehlikeye atan ya- sadışı, verimsiz veya yararsız bir bilgiyi yaydığında olur. Bu tanım kötü yönetim, yönetimin yükümlülüklerini yerine getirmemesi ve görevini kötüye kullanmasını içerecek kadar geniştir. Bilgi uçurma hem özel sektörü hem de kamu sektörünü etkiler ve hem kurum içi hem kurum dışı bilginin açığa vurulmasını içerir. Genellikle kurum içi bilgi uçurma olumlu karşılanır çünkü kurumun bilgi uçurmaya neden olan sorunu düzeltme fırsatı doğar.

Etik dışı davranışların sosyokültürel ve ekonomik türleri; ayrımcılık, kayırma, yolsuzluk, rüşvet, yaranma ve yakınlığı kullanma, engelleyici olma ve yanlış yönlendirme iken psikolojik türleri; yıldırma ve korkutma, bencillik, işkence, şiddet-baskı, bedensel ve cinsel taciz, dogmatik davranmadır. Doğru cevap A'dır.

Bir hastanenin açmış olduğu yemek veya ilaç ihalesinin hastane yöneticisinin tanıdıklarına verilmesi “kayırmacılığa”, sağlık yönetiminde örtülü olarak kadınların üst yönetici olmasının engellenmesi “ayrımcılığa”, kişiye özel amaçlar için kural ve yönetmelikleri çiğneme “yolsuzluğa”, hastanede bir randevunun öne alınması için daha fazla para ödeme “rüşvete”, sağlık kurumlarında liyakat sahibi olmayan kişilerin yönetim kademelerine gelmeleri “yaranma ve yakınlığı kullanmaya” örnek gösterilebilir. Doğru cevap B'dir.

Kurumda kendi görüşü dışında kalanlara veya hareket edenlere karşı bireysel veya grup olarak fiziksel ve psikolojik olarak eziyet çektirilmesi işkence olarak tanımlanabilir. Doğru cevap B'dir.

Etik dışı davranışların bireysel nedenleri; etik ikilemler, etik standartlardaki farklılıklar, bencil davranma, etik davranışları farklı algılama, mesleki yetersizlik, rekabet; çevresel nedenleri ise karşılıklı güvensizlik, ücretlendirme, esneklik, yasaların etkisi, geleneklerin etkisidir. Doğru cevap D'dir.

Etik ikilemlerin çözümünde aşağıdaki basamaklar işe yarayabilir:

Çıkar çatışmaları sağlık kurumlarında yaygın yaşanan yönetsel etik konular arasındadır. Bir kişinin görevleri ya da çıkarlarında bir ikilem olduğunda çıkar çatışması meydana gelir. Çıkar çatışmalarındaki ikilem yerine getirilmesi gereken görevlerin iki veya daha fazla kişiye ya da kuruma karşı bir yükümlülük olmasıyla ortaya çıkar ve bir görevi yerine getirmek diğer görevi yapmayı imkânsızlaştırır. Bir çıkar çatışmasındaki ikilemin bilinen klasik örneği bir karar vericinin aynı zamanda o kuruma sağlık hizmetleri sunan diğer kurumun da karar vericisi olduğunda beliren çıkar çatışmasıdır. Görevler birbiri ile çatıştığı için yönetici her iki kuruma ait görevini yerine getiremez. Doğru cevap E'dir.

Hastane diyetisyeninin toptancıdan çikolata alması hediye almaya girer, diğer örnekler maddi kazanç sağlamaya örnek verilebilir. Doğru cevap D'dir.

Sermaye ekipmanları, tıbbi personelin işe alımı ve geliştirilmesi, iş ve pazarlama stratejileri, finansal ve insan kaynakları programları kurumun gizli bilgileri arasında yer alır. Doğru cevap C'dir.

Açıkça yasa dışılık, kanun bilerek ihlal edildiğinde olur. Buna örnek olarak, hükûmete sahte bilgi verilmesi, müfettişlere rüşvet verilmesi, denetçilerin kandırılması, bilerek iş kanunlarının çiğnenmesi, ırk veya cinsiyet yüzünden istihdamda ayrımcılık yapılması ve tehlikeli atıkların uygunsuz bir biçimde ortadan kaldırılması konusundaki bilgilerin uçurulması verilebilir. Doğru cevap C'dir.

W. Edwards Deming, kurumlarda hedeflere göre yönetimi kabul etmemiştir. O, hedeflerle yönetimin, yöneticileri karşı karşıya getirdiği ve içsel rekabet ve yapay sistemlerin yetersiz kalmasına neden olacağını ve sonunda da kurumun performansının beklenenin altında kalacağını söylemiştir. Doğru cevap C'dir.

Etik dışı davranış türleri sosyokültürel ve Ekonomik ile psikolojik türler olarak ikiye ayrılır:
• Ayrımcılık
• Kayırma
• Yolsuzluk
• Rüşvet
• Yaranma ve Yakınlığı Kullanma
• Engelleyici Olma ve Yanlış Yönlendirme
• Yıldırma ve Korkutma
• Bencillik
• İşkence
• Şiddet-Baskı
• Bedensel ve Cinsel Taciz
• Dogmatik Davranma

Kayırma, görevin gerektirdiği resmî yükümlülüklerin göz ardı edilerek duygusal ve geleneksel bağlılıklara göre meydana gelen davranıştır. Manevi veya duygusal nitelikteki geleneksel bağlılıklar ve yükümlüklerle görevlilerin veya çalışanların yakın çevresine ya da bir takım kişilere ayrıcalıklı davranmasıdır.

Yapılan araştırmalar, çalışanın mesleğini yaparken en çok zorlandığı ve başta gelen konulardan birisinin ücretini zamanında veya hiç almaması olduğuna işaret etmektedir. Aynı işi yapanlar arasındaki maaş farklılıkları gibi nedenler de çalışanı etik dışı davranmaya yöneltebilmektedir. Bu nedenle, kurumların açık ve güvenilir bir ücretlendirme politikası oluşturması ve bunun sürekliliğini sağlaması kurumda etik davranışların ücretlendirme kaynaklı olmasını azaltmış olur.