SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Etik dışı davranışların nedenleri sosyokültürel yapılara göre değişmekle birlikte genelde kurum içi ve kurum dışı etmenler nedeniyle olabileceği gibi bireysel ve çevresel nedenlerle de olabilir. Burada etik dışı davranışların nedenleri bireysel ve çevresel nedenler olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir.

Bireysel 
• Etik İkilemler
• Etik Standartlardaki Farklılıklar
• Bencil Davranma
• Etik Davranışları Farklı Algılama
• Mesleki Yetersizlik
• Rekabet

Çevresel
• Karşılıklı Güvensizlik
• Ücretlendirme
• Esneklik
• Yasaların Etkisi
• Geleneklerin Etki

Birey, etik dışı davranışlarını mantığa büründürmek için bir takım savunma mekanizmaları geliştirir. Davranışı etik dışı göstermeme veya etik dışı olduğunu bilmeme gibi düşünce içerisinde olduğunu da göstermeye çalışır. Bu gibi durumlarda birçok etik dışı davranış, mantıksal gerekçeler ileri sürülerek sıradan davranışlar olarak algılanır. Buna örnek olabilecek durumlar şunlar olabilir (Hoffman ve Frederick, 1995’ten aktaran Kırel, 2000):
• Herkes yapıyor.
• Uyarsa sende yap.
• Anlamıyorlar.
• Eğer işimi kaybedersem kimseye faydam dokunmaz.
• Ahlaki sorgulamalar için vaktim yok.
• Ahlak şu anda benim için fazla lüks.
• Benim işim merak etmek, sorun çözmek değil.

Çıkar çatışmalarındaki ikilem yerine getirilmesi gereken görevlerin iki veya daha
fazla kişiye ya da kuruma karşı bir yükümlülük olmasıyla ortaya çıkar ve bir görevi yerine getirmek diğer görevi yapmayı imkânsızlaştırır.

Hekimler çıkar çatışmalarından kaçınmak için ister yönetsel süreçlerde isterse de klinik süreçlerde daima aşağıdaki temel etik ilkeleri göz önünde tutmalı ve
uygulamalarını bu ilkeler doğrultusunda yapmalıdır (Ertekin, 2004):
• Hekim hastasının çıkarı için en iyisini yapmalıdır (yararlılık ilkesi).
• Hekim hastasını zarara uğratmamalı ve bunun için hastasını korumalıdır (zarar
vermeme ilkesi).
• Hekim hastasının bilgilendirilmiş veya aydınlatılmış onayına veya bir başka deyişle özerkliğine saygılı olmalıdır (özgürlük/özerklik ilkesi).
• Hekim hasta ve halk sağlığının korunmasında eşitliği korumalıdır (adalet ilkesi).

Hediye alma ve menfaat sağlamada oluşturulacak kurumsal politika seçenekleri
şunlardır:
• Yasaklama
• Kabul edilebilirlik ölçütü
• Bütün hediyeler ve menfaatler kuruma aittir.

Sağlık yöneticilerinin kurumsal bilgiyi etik dışı kullanımı iki yolla olur. Bunlar; kendi yararına işlem için kullanma ve içeriden bilgiyi kötüye kullanmadır.

Açıkça yasa dışılık, kanun bilerek ihlal edildiğinde olur. Buna örnek olarak, hükûmete sahte bilgi verilmesi, müfettişlere rüşvet verilmesi, denetçilerin kandırılması, bilerek iş kanunlarının çiğnenmesi, ırk veya cinsiyet yüzünden istihdamda ayrımcılık yapılması ve tehlikeli atıkların uygunsuz bir biçimde ortadan kaldırılması konusundaki bilgilerin uçurulması verilebilir.

Üç köpek kuramı

Psikolojik

İşkence

Kayırma

Esneklik

Çevresel

Yönetsel

Karlılık

Yasaklama

Mahalli yönetimler

Etik dışı davranışların sosyokültürel ve ekonomik türleri aşağıdadır.

Ayrımcılık

Kayırma

Yolsuzluk

Rüşvet

Yaranma ve Yakınlığı Kullanma

Engelleyici Olma ve Yanlış Yönlendirme

Ayrımcılık ön yargı aracılığıyla ortaya çıkan bir davranıştır. Ayrımcılık, bir grup insanın haklarının korunup, onlara daha fazla imkân sağlamak, diğerlerine zarar verecek biçimde davranmaktır. Ayrımcılığı ortadan kaldırmada eğitim yoluyla sağlanacak bilinçlendirme ve yapılacak yasal düzenlemeler işlevsel olabilir. Genelde ayrımcılık iki biçimde ortaya çıkar. Birincisi, cinsiyete ya da ırkçılığa dayanan açık ayrımcılıktır. İkincisi, bir kurum yansız istihdam olanakları sunsa bile kadınların ya da azınlıkların kurumda diğerlerine göre eşit oranlı temsil edilmediği kurumsal ayrımcılıktır. Her iki ayrımcılık türü de çalışma yaşamını olumsuz etkileyen etik dışı davranışlardır. Sağlık yönetiminde örtülü olarak kadınların üst yönetici olmasının engellenmesi ayrımcılığa örnek verilebilir.

Yıldırma ve korkutma, yöneticilerin veya aynı statüye sahip çalışanların yasal yetkilerinin dışında diğer kişi ve/veya grupları etki altına almak için onlara etik dışı meydan okuma- ları olarak tanımlanmaktadır. Gerek yöneticiler gerekse de çalışanlar bu tür davranışlarla hem kurumsal kuralları hem de toplumsal etik kuralları çiğnemektedirler. Böylece ku- rumsal çalışma ortamı bozularak, verimlilik ve etkinliğin istenen standartlara ulaşması engellenmiş olmaktadır. Bir başka ifadeyle, çalışanlar üzerinde güç gösterisi yaparak astları yıldırmaya çalışma çabaları bu kapsamda değerlendirilir.