SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Ahlak kavramı, “bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı” veya “bir toplumdaki bireylerin benimsedikleri, uymak zorunda oldukları ilkelerin ve kuralların tümü” şeklinde tanımlanabilir. Ahlakla ilgili tanımlar incelendiğinde ortak noktaların varlığına rağmen, bir göreceliğin söz konusu olduğu fark edilebilir. Bu durum, aynı eyle- min toplumdan topluma farklı algılanabildiğine, ahlaksız veya ahlaklı olarak değerlendirilebildiğine işaret eder.

Etik ve ahlak kavramları arasındaki ilişki, somut bir biçimde basketbolcu ve ‘nitelikli’ bir basketbol eleştirmeni arasındaki yakınlığa benzetilebilir. Ahlak bir davranışı ifade ederken; etik davranışla ilgili bir düşünceyi ortaya koymaktadır. Bu örnekte olduğu gibi, basket oynayan ve basket atan oyuncular, maçı yöneten, maçın sonucunu ve futbolcuların davranışlarını etkileyen kararlar alan ve basket kararını veren hakemdir. Bu süreç ahlakla ilişkilidir. Çünkü basketbol oyuncuları ve hakem basketbolla ilgili kurallara uygun davranışlar sergileyen konumundadır. Hakem kararlarının yerindeliği, basketbolcuların kurallara uygun bir maç oynayıp oynamadıkları ve atılan basketin nizami olup olmadığı gibi oyun sürecinde meydana gelen davranış ve olayları yorumlayan ve eleştiren ise basketbol yorumcularıdır. Basketbol yorumcusunun yaptığı iş etik konusuyla ilişkilidir. Çünkü basketbol yorumcusu eleştiren, yorumlayan ve açıklayan, bir bakıma basketbolcuların ve hakemin davranışlarının doğruluğunu ve yanlışlığını basketbol kurallarına göre açıklayan konumundadır.

İnsan davranışlarının etik ve yasallığı açısından dört alternatif durum söz konusudur:

1. Etik ve yasal olan (Örn. vergilerin zamanında ödenmesi).
2. Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaççıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir emeklinin bu talebini kabul etmesi).
3. Etik olmayan ancak yasal olan (Örn. bazı kamusal ya da özel mal ve hizmetlerin bedellerinin makul olarak adlandırılabilecek düzeyin çok üstünde belirlenmesi).
4. Etik olmayan ve yasal olmayan (Örn. hırsızlık yapmak).

Yasalar ve etik arasında üç tür ilişkiden söz edilebilir:

(i) Yasalar zamana göre değiştiğinden etikle olan bağlantıları da değişmektedir. Yasak olan bir eylem daha sonra bu sınırlardan çıkabilir. Ayrıca kimi etik standartlar yasalarla ilgisizdir. Örnek olarak, yalan söylemek yasal bir yaptırım gerektirmez.

(ii) Yasalar kimi davranışları olumsuz görürken etik ilkeler olumlu görebilir.

(iii) Yasalar ile toplumun etik standartları arasında önemli bir açıklık bulunur; yasalar toplumun gelişimine ayak uyduramaz.

Etik İkilem

Kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunudur. Etik ikilemlerde farklı ilkelerin ve kuralların yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıkta devreye girmesi, her birinde farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesi söz konusudur. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı olmayı, bir başka ifadeyle birini korurken ötekini harcamayı zorunlu kılmaktır.

“Normatif” kelimesi, norm kelimesinden gelmektedir. Norm, yargılama ve değerlendirmelerin kendisine göre yapıldığı ölçüt; uyulması gerekli olan kural olarak tarif edilebilir. Normatif etik ise, insanlara hayatları sırasında rehber olur ve böylelikle de onlara kullanacakları normları sağlar. Bunun için kural koyucu yaklaşımı benimseyen bir ahlak filozofu, insanlara ne yapmaları ya da neden kaçınmaları gerektiğini göstererek, yükümlülüklerini ve sorumluluklarını anımsatan nesnel ahlaki doğrular olduğunu savunur. Normatif etik, yaşamımızı nasıl ve hangi ilkelere göre yaşayacağımız üzerine odaklanır; belirli ilkelerden örneğin, “en çok sayıda insanın en fazla mutluluğu sağlanmalı”, “insanları her zaman amaç olarak görmek gerek” gibi ilkelerden hareketle “yalan söyleme”, “çalma” gibi pratik buyruklar üretir. Ne tür eylemler ahlaki açıdan doğru, ne tür eylemler ahlaki açıdan yanlıştır? Ahlaki bakımdan doğru ve yanlışın temel ilkeleri nelerdir? Hayat- ta en değerli olan şeyler nelerdir? Nasıl bir toplum adil bir toplumdur? Bir insanı iyi bir kişi yapan şey nedir? Temel insan hakları nedir? Bu tip sorular normatif etik konusunun içerisine girmektedir.

Teleolojik-Sonuççu Kuram
Teleolojik kurama göre, bir eylemi iyi ya da kötü olarak adlandırabilmek için eylemin sonucuna bakmak gerekir. Bu kuram iki temel yaklaşıma dayanır. Birincisi, insan varlığı için değerli olanın ne olduğu hakkındaki iddiadır. İkincisi ise, bir eylemin haklı olarak kabul edilebilir olup olmayacağı, sadece söz konusu eylemin değeri en üst düzeye çıkarıp çıkarmadığı ile ilgilidir. Eğer mutluluk bir değer olarak kabul edilirse, o zaman ahlaki olarak izin verilebilir eylem, mutluğu en üst düzeye çıkaran eylemdir.

Teleolojik kurama göre doğru eylem, eylemin sonuçları göz önüne alınarak tanımlanır. Bunun ahlaksal ve sezgi ve duygularımızla çalışan önemli bir sonucu vardır. En önemli sonucu, hiçbir eylemin -örneğin yalan veya doğru söylemenin- kendi başına ne doğru ne de yanlış olmasıdır. Bir eylemi doğru ya da yanlış yapan şey, o eylemin sonuçlarının iyi olup olmamasıdır. Buna göre yalan söylemenin sonucu iyi olursa yalan söylememiz gerekecektir. Eylemin yol açtığı sonuçlar iyi ise eylem doğrudur, kötü ise eylem yanlıştır. Buna göre doğru olan eylemi yapmak ödevdir. İyi sonuçlara götüren araçlar önemli değildir. Amaçlar araçları haklı çıkarır. Hiçbir zaman tek bir şey yapamazsınız: Nasıl ki bir ilacın olumsuz yan etkileri olursa, iyi sonuçlara götüren bir eylemin kötü yan etkileri de olabilir. O zaman sorun eylemin yol açtığı iyi ile kötünün oranıdır. Oran ne kadar iyinin lehine ise eylem o kadar doğrudur. Teleolojik etik kurama göre tıbbi araştırmalara katılan insan deneklerin kimilerinin zarar görmesi toplam fayda düşünüldüğünde görmezden gelinebilir.

Erdem etiği normatif etik kuramlar kapsamında değerlendirilmektedir. Ancak erdem etiği kuramı, ödevlere ve kurallara odaklanan deontolojik kuram ve sonuçlara odaklanan teleolojik kuramın aksine, sahip olduğu erdemle kişinin ahlaki karakterini tanımlamaktadır. Örneğin, ihtiyacı olan birine yardım gerektiği açıktır. Bu yardımı gerçekleştirirken sonuççu ve faydacı biri “iyiyi en üst düzeye çıkarmak için”, deontolojist biri “ahlaki olan bir kural doğrultusunda davranılacağı için”, bir erdem etikçisi ise, “hayırsever biri olarak bir kişinin yardıma ihtiyacı olduğu için” harekete geçer.

Uygulamalı etik, normatif etik kuramlarını belirli pratik sorunlara uygulayan bir etik dalıdır. Örneğin, kürtaj cinayet midir, değil midir? Bu konuda birçok argüman ileri sürüle- bilir. Bazıları konuya annenin hakları açısından yaklaşabilir, bazıları fetüsün hakları açısından yaklaşabilir, bazıları dinsel, bazıları etik açısından yaklaşabilir, bazıları da konuya kürtajın sonuçları açısından yaklaşabilir. Uygulamalı etik, kürtaj örneğinde olduğu gibi tartışmalı konularda nasıl karar verilmesi gerektiğini araştırır. Benzer biçimde insan klon- lanması, ötanazi, çevre, hayvanlara yapılan kötü muamele, pozitif ayrımcılık gibi konular da uygulamalı etiğin üzerinde durduğu güncel konulardır. Uygulamalı etik, ilgili sorun hakkında felsefi olmayan bilgileri de gerektirir. Çeşitli sorunlar konusunda uzmanlaşma da gerektirebilir. Örneğin; kürtaj konusu tartışılırken, annenin sağlığı, fetüsün ne zaman insan olduğu, insanın ne olduğu gibi sorular sorulur ve bunların cevapları aranır. Uygulamalı etik özellikle sosyal, ekonomik ve ticari yaşamda üzerinde hassasiyetle durulan bir konu olmaya başlamıştır. Siyaset, tıp, kamu, iş vb. alanlarda etik, uygulama boyutuyla öne çıkmaktadır. Aynı zamanda çalışma yaşamında etik dışı uygulamalardan çok fazla söz edilmesi de dikkatleri iş ve meslek etiği gibi uygulamalı etiğe yöneltmiştir

Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaççıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir emeklinin bu talebini kabul etmesi).

Etik olmayan ancak yasal olan (Örn. bazı kamusal ya da özel mal ve hizmetlerin bedellerinin makul olarak adlandırılabilecek düzeyin çok üstünde belirlenmesi).

Etik ilke, farklı çevrelere özgü temel yaklaşımlara ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan en genel, temel ve soyut kuralları ifade eder. Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Normatif bir çalışma alanı olan etikte, hukukta olduğu gibi genel kurallardan özel yargıya ulaşabilmek “tümdengelimsel” (dedüktif) bir mantık işlemi gerektirir.

Farklı meslek grupları kendi alanlarındaki uygulamalara özgü etik kodlar geliştirmektedir. Etik kodları bir mesleği icra edenlerin sorumluluklarına ilişkin yazılı yönergeler olarak düşünebiliriz.

Etik sorunlar, bir davranışın iyi olup olmamasıyla ilgili tereddütlerin veya itirazların ortaya çıktığı durumlar olarak tanımlanabilir.

Sağlık bilimleri alanındaki temel etik ilkeler; zarar vermemek, yararlılık, özerkliğe saygı, adalet, özel yaşamın gizliliğine ve mahremiyete saygı, bilimsel geçerlik, sosyal değerlere ve insan haklarına uygunluk, korumasız ve zarara açık insanların korunması olarak sayılabilir.

Etik ikilem, kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunudur. Etik ikilemlerde farklı ilkelerin ve kuralların yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıkta devreye girmesi, her birinde farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesi söz konusudur.

Kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunudur. Etik ikilemlerde farklı ilkelerin ve kuralların yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıkta devreye girmesi, her birinde farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesi söz konusudur.

Bir hastane müdürünün aynı zamanda işletme alanında doktora yaptığını düşünelim. Hastane müdürü doktora çalışmaları kapsamında hastane satın alma süreçleriyle ilgili çalışanlarıyla ilgili bir araştırma yapmak istemektedir. Müdür kendi çalışanından araştırma izni alıp almama konusunda bir etik ikilem yaşayabilir. Çünkü müdür bir araştırmacı gibi mi davranmalıdır yoksa mesleki bağlamda bir müdür gibi mi davranmalıdır?

Etik ihlal, mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlanabilir.

İnsan katılımcılarla yapılan araştırmalarda örneğin bilgilendirilmiş onam kuralına uyulmaması veya bir hekimin temel etik ilkeleri uygulamada dikkate almaması, bir hastane yöneticisinin hasta bilgilerinin gizliliğine dikkat etmemesi gibi konuları etik ihlaline örnek olarak verebiliriz.

Etik, ahlak olgusunu ele alan, ahlak görüşlerini, öğretilerini irdeleyip sınıflandıran, aralarındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koyan, bunları karşılaştırıp eleştiren felsefi bir süreçtir. Doğru cevap E'dir.

insan davranışlarının etik ve yasallığı açısından dört alternatif durum söz konusudur:
1. bölge etik ve yasal olan, 2. bölge etik olan ancak yasal olmayan, 3. bölge etik olmayan ancak yasal olan, 4. bölge etik olmayan ve yasal olmayan. Doğru cevap A'dır.