SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK

Ahlak: Bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağıdır.

Etik: Ahlak olgusunu ele alan, ahlak görüşlerini, öğretilerini irdeleyip sınıflandıran, aralarındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koyan, bunları karşılaştırıp eleştiren felsefe dalı. Etik, “insanın başka varlıklarla belirli normlara göre gerçekleşen ilişkiler toplamını, insanın söz konusu ilişkileriyle bu varlıklara yönelen eylemlerini düzenleyip anlamlandıran ilke, kural ve değerler bütünü” (Cevizci, 2008) veya “insanın kişisel ve toplumsal yaşamdaki ahlaki sorunlarını ele alıp konu olarak incelemek” (Akarsu, 1998) biçiminde de tanımlanabilir

Hukuk: Kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen, uyulması zorunlu kurallar bütünü. İşletmeler açısından hukuk kavramı, işletmelerde belirli davranışları sınırlayan veya serbest bırakan resmî kuralları ifade etmektedir. Bu kurallar, devlet tarafından koyulabileceği gibi işletme tarafından da oluşturulabilir. Hukuk kuralları etiği besleme, destekleme işlevi görebilir.

Etik ilke, farklı çevrelere özgü temel yaklaşımlara ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan en genel, temel ve soyut kuralları ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır.

Etik Kod

Herhangi bir yaşam alanında “iyi” olarak kabul edilen etik değerler kendilerini alışkanlık, kural, ilke ya da standartlar olarak gösterirler. Bir meslek ya da uygulama alanında bu etik ögeler bir araya gelerek etik kod adını taşıyan yazılı dizgeleri oluşturur. Bir meslek kodunda yer alan ögelere, her meslek üyesinin uyması gerekmektedir. Uymaması durumunda o meslek birliği kişiyi zorlar, yaptırım uygular ve belirlenmiş olan cezalara çarptırır (Aydın, 2010). Farklı bir tanımla etik kodlar, belirli bir konudaki etik kurallar kümesini ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007).

Etik ihlal, mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle etik ihlali, davranışın belli bir veya birkaç ilkeye veya kurala tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). İnsan katılımcılarla yapılan araştırmalarda örneğin bilgilendirilmiş onam kuralına uyulmaması veya bir hekimin temel etik ilkeleri uygulamada dikkate almaması, bir hastane yöneticisinin hasta bilgilerinin gizliliğine dikkat etmemesi gibi konuları etik ihlaline örnek olarak verebiliriz.

Normatif etik ise, insanlara hayatları sırasında rehber olur ve böylelikle de onlara kullanacakları normları sağlar. Bunun için kural koyucu yaklaşımı benimseyen bir ahlak filozofu, insanlara ne yapmaları ya da neden kaçınmaları gerektiğini göstererek, yükümlülüklerini ve sorumluluklarını anımsatan nesnel ahlaki doğrular olduğunu savunur (Cevizci, 2002: 7). Normatif etik, yaşamımızı nasıl ve hangi ilkelere göre yaşayacağımız üzerine odaklanır; belirli ilkelerden örneğin, “en çok sayıda insanın en fazla mutluluğu sağlanmalı”, “insanları her zaman amaç olarak görmek gerek” gibi ilkelerden hareketle “yalan söyleme”, “çalma” gibi pratik buyruklar üretir. Ne tür eylemler ahlaki açıdan doğru, ne tür eylemler ahlaki açıdan yanlıştır? Ahlaki bakımdan doğru ve yanlışın temel ilkeleri nelerdir? Hayatta en değerli olan şeyler nelerdir? Nasıl bir toplum adil bir toplumdur? Bir insanı iyi bir kişi yapan şey nedir? Temel insan hakları nedir? (Ünder, 2014). Bu tip sorular normatif etik konusunun içerisine girmektedir.

Egoizm herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne bir yükümlülüğe mecbur ne de bir fedakârlığa katlanmak zorunda olduğunu öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda yerine getirilmesi gerektiği iddiasındadır. Bu çerçevede egoistler, bir davranışın doğruluğunu ölçerken, kendileri için en iyi ve en uzun vadeli kazançları esas alırlar. Eğer bir davranış uzun dönemde birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya çıkarıyorsa ya da muhtemelen çıkaracaksa, bireyler o davranışı sergilemelidir (Bayrak Kök, 2014)

Mesleki etik, belli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu, meslek üyelerine emreden, onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan, kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünü (Aydın, 2010: 4) olarak tanımlanabilir. Kolowski, mesleki etiğinin ilk olarak tıp alanında ortaya çıktığını ve bunun nedenin de hekimliğin uzmanlık gerektiren, uygulamalı bir alan olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Tıp alanında başlayan mesleki etik daha sonra ekonomi etiğine ya da mühendislik etiğine ve teknik meslekler etiğine kadar uzanmıştır (Kolowski, 2009: 52). Örneğin, Türkiye’de meslek etiğine aykırı davranan bir hekimi Tabipler Odası geçici ya da sürekli olarak meslekten men edebilmektedir. Yine kamu etiği ilkelerine aykırı davranan bir memur, akademik çalışmalarında intihal yaparak bilim etiği ilkelerine uymayan bir akademisyen meslekten çıkarılabilmektedir.

Bilim etiği, “Bilimsel etkinliklerin yürütülmesi sırasında ortaya çıkan değerler sorunu ile bunlara getirilen çözüm önerilerin tartışıldığı alan” olarak tanımlanabilir ve araştırmacılara çalışmaları sırasında uymaları gereken ilkeleri gösterir (Anadolu Üniversitesi, 2003). Bilim yapan, bilimsel bilgi üreten bilim adamının faaliyeti sırasında uyacağı ahlaki talep ve yükümlülükleri ele alan uygulamalı bir etik dalıdır. Bilim etiği, bilim insanının sınırsız denilebilecek bir akademik özgürlüğe sahip olmakla, onun serbest araştırma ve öğretim, öğrenim hakkı bulunmakla birlikte, bunun her özgürlük gibi bir sorumluluk gerektirdiği düşüncesinden hareketle bilim insanının sorumluluklarını analiz eder (Kavi ve Koçak, 2011). Bilim etiğine göre, bilim insanının sorumluluğu hem içe hem de dışa, hem kendisine hem de bütün insanlara karşıdır. Onun içe, kısaca alanına karşı sorumluluklarını, meslek ahlakı dikte eder, bilim adamı araştırdıklarının gerçek durumlarının ne olduğunu ortaya çıkarmakla yükümlüdür (Cevizci, 2005).

Ahlak: Bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı.

Hukuk kurallarını ahlak kurallarından ayıran en temel özellik hukuk kurallarına uyulmaması hâlinde kişilerin bir yaptırım ile karşı karşıya kalacak olmasıdır. Hukuk kuralının ihlali durumunda belli bir kamusal güç, kendisine tanınmış olan yaptırım gücünün devreye girmesini sağlar.

Etik ile hukukun başlıca ortak noktası normatif olmalarıdır. Bir başka ifadeyle ikisi de kural koyucu sistemlerdir. Bu bağlamda hukuk kurallarının arkasında devlet gücü bulunmaktadır. Bu nedenle hukuk kuralları kuvvetli yaptırımlarla desteklenmiş olmaktan ötürü daha güçlüdür. Ortak aklın gerekleri ve kitle uzlaşması üzerine kurulmuş etik kuralları ise göreceli olarak daha zayıftır.

insan davranışlarının etik ve yasallığı açısından dört alternatif durum söz konusudur: 1. Etik ve yasal olan (Örn. vergilerin zamanında ödenmesi). 2. Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaççıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir emeklinin bu talebini kabul etmesi). 3. Etik olmayan ancak yasal olan (Örn. bazı kamusal ya da özel mal ve hizmetlerin bedellerinin makul olarak adlandırılabilecek düzeyin çok üstünde belirlenmesi). 4. Etik olmayan ve yasal olmayan (Örn. hırsızlık yapmak).

Etik değer: Davranışlara yön gösteren ve onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge

Arkadaşınıza kopya vermek, arkadaş olmanın bir gereği olarak algılanabilir. Birçok insan kopya vererek karşısındakine yardım ettiğini bile düşünebilir. Bununla birlikte, aslında kopya vererek arkadaşımıza zarar vermekteyiz. Kopya sayesinde sınavı geçen kişi aslında o derste başarısızdır. Kopya vermek ve almak doğru bir davranış değildir; başka bir ifadeyle etik dışıdır. Hak etmeden dersi geçmek, bir şeye emek harcamadan ulaşmak aslında kişisel ve toplumsal yozlaşmanın küçük örnekleridir. Kopya vererek de bu yozlaşmaya katkıda bulunulmaktadır. Kopya vermek ve almak, okul kurallarına da aykırıdır. Sonuçta kopya olayının bir etik ihlali olduğu söylenebilir.

Tuskegee-Frengi çalışması: Bu çalışma, Amerika Birleşik Devletleri’nde 19321972 yılları arasında Alabama Tuskegee’deki halk sağlığı kliniğinde yürütülmüştür. Çalışmanın amacı frengi hastalığının Afrika kökenli Amerikalılardaki seyrini izlemek üzere planlanmıştır. Çalışmaya başlangıçta 600 denek katılmış, Amerikan Halk Sağlığı Kurumu çalışmayı desteklemiş, çalışmanın deney grubunu tedavi edilmeyen 399 kişi oluştururken, geriye kalan frengili olmayan sağlıklı kişiler de kontrol grubunu oluşturmuştur. Çalışmaya katılan deney grubundaki hastalara frengi hastası oldukları, deneye tabi tutuldukları ve frengiye karşı etkin bir tedavi uygulanmadığı söylenmemiştir. Hastalara sadece kötü bir kana sahip oldukları ve bunun için tedavi aldıkları söylenmiştir. Hastalara sıcak yemek verilmiş ve öldüklerinde cenaze masrafları karşılanmıştır. 1942 yılından itibaren Amerika Birleşik Devletleri’nde frenginin tedavisi için penisilin kullanılmasına karşın bu hastalarda kullanılmamış, hastaların durumu 1966 yılında Beecher tarafından ortaya çıkarılmasına rağmen, bu kişilere 1972 yılına kadar müdahale edilmemiş ve sadece hastalığın seyri bu hastalar üzerinde izlenmeye devam edilmiştir. Daha sonra hasta yakınlarına tazminat ödenmiş ve 1997 yılında Clinton tarafından Amerikan Hükûmeti adına hastaların yakınlarından resmî özür dilenmiştir. Bir bakıma göz göre göre Afrika kökenli Amerikalıların ölümü seyredilmiştir.

Ahlaki kurallar ve ilkeler nesnel ve evrensel şeyler değildir. Her ahlaki yargı, örneğin “kürtaj yanlıştır” yargısı, kendi başına ne doğrudur ne de yanlıştır. Onu doğru ya da yanlış yapan şey onun dışındaki başka bir şeydir. Peki, o şey nedir? Ahlak neye göredir, ya da “Y yerine” ne koyabiliriz? Mesela koşullara bağlı demek göreceli demek değildir. Koşulların şöyle ya da böyle olması, bir eylemin ahlaki bakımdan doğru olup olmamasını değiştirir. Örneğin; bir insana yardım edip etmeyeceğimiz, kendi durumumuza, yardıma ihtiyacı olan kişinin durumuna ve aramızdaki bağa göre değişir. Bunu herkes kabul eder. Görecelik başka bir şey söyler. Görecelik, ahlaki yargıları insanların ortaya koyduğunu ve bütün ahlaki yargıların, insanların görüşlerinden ibaret olduğunu ileri sürer. İnsanların görüşleri dışında ve ötesinde, onlardan bağımsız biçimde var olan nesnel bir ahlaki gerçeklik yoktur. Ahlaki doğruluk veya yanlışlık insanların görüşlerine bağlıdır. Dolayısıyla Y’nin yerine kişileri, insan gruplarını veya kültürel grupları koyabiliriz. Ahlaki göreceliğe göre, bunlardan bağımsız olarak bir eyleme doğru ya da yanlış diyemeyiz

Meta-etik ya da üst etik ahlaki yargıların statüsü ve metodolojisi üzerine odaklanır. “Ödev”, “iyi”, “kötü”, “doğru”, “yanlış” gibi terimlerin anlamları, ahlaksal yükümlülüğün doğası, insanların kanaatlerinden bağımsız bir ahlaki gerçeklik ve doğruluk alanın olup olmadığı, ahlaki bakımdan doğru veya yanlış olanla ilgili inançların akılcı bir biçimde nasıl savunulabileceği gibi sorunları ele alır. Örneğin; “kürtaj cinayettir” diyen birisi ne demek istiyor? Kendisinin, kendi kültürünün, kendi dininin kürtajı tasvip etmediğini mi, yoksa kürtajın her zaman, her toplum ve herkes için yanlış olduğunu mu? Yoksa “kürtajı tasvip etmiyorum sen de yaptırma” mı demek istiyor? Kürtaj eyleminin kendisi mi yanlış yoksa insanlar mı onu yanlış görüyor? Ahlaki yükümlülüğün temeli nedir? Allah mı, insanının mutlu olma arzusu mu, insan aklı mı, toplumsal yaşam mı? gibi soruların cevaplarını verme çabası meta-etik olarak adlandırılır. Meta-etik kuramlar ise, doğalcılık ve görecelik alt başlıkları altında incelenebilir.

Uygulamalı Etik Türleri Sağlık bilimleri ve yönetimi açısından önemli olduğu düşünüldüğünden uygulamalı etik türlerinden iş ahlakı, mesleki etik, yönetim etiği, tıp etiği, biyoetik, biyomedikal etik, bilim etiği ve kamu etiği kavramlarıdır.