SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK - Deneme Sınavı - 5

Etik ikilem günlük hayatımızda da çok sık karşılaşabildiğimiz bir durum olarak; birisi korunduğunda diğeri korunamayan iki veya birini (ya da bir kaçını) korumak için diğerlerini göz ardı etmek zorunluluğunun bulunduğu ikiden fazla değerin çatışma hâlini anlatmaktadır.

Sağlık yöneticileri kurumun en verimli şekilde çalışmasını sağlamak için;
• Hastane için gerekli mal ve malzemenin alınması, depolanması ve dağıtımının sağlanması,
• Hastane binasının, eşyaların ve cihazların tıbbi gerekliliklere göre hazır tutulması, gerekli bakım-onarımlarının zamanında yapılması,
• Gerekli güvenlik önlemlerinin alınması,
• İdari birimlerin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi ve buna göre idare edilmesi,
• Kurumun periyodik çalışma düzenlerinin vaktinde ve doğru bir şekilde hazırlanarak organisazyonun aksamadan yürümesinin sağlanması,
• Hastanenin mevcut durum analizlerinin yapılması ve geleceğe yönelik ihtiyaçların saptanması ve gerekli işlemlerin yapılması,
• Bulaşıcı hastalık durumlarının ve ölümlerin, kurumun bağlı bulunduğu sağlık
amirine günü gününe ayrıntılı şekilde bildirilmesi,
• Bağlı bulunduğu Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığındaki hukuki ve mali zorunluluklarının zamanında yerine getirilmesi gibi sorumluluklarla yükümlüdür.

Etik ikilemlerin çözümlenememesinin sebep olduğu moral çöküntü, bireylerin kendilerini yetersiz, yorgun hissetmelerine ve düş kırıklığına sebep olmaktadır. Bu da iş doyumunu olumsuz yönde etkilemektedir.

Seçeneklerin birçoğunun veya hepsinin iyi olduğu ve birisi seçildiğinde diğerlerinden vazgeçilmesinin gerektiği durumlarda yaşanan ikilemlerdir. Bu durumda tarafsız yaklaşım ve kriterlerle iyilerin arasından en iyiyi belirlemek gerekmektedir.

Örnek: Bir kamu görevine atamada, aynı okuldan ve aynı diploma derecesiyle
mezun olan, yapılan sınavlarda da aynı performansı gösteren iki aday arasından
birisinin tercih edilmesi...

Türk Psikologlar Derneği (2004) etik karar verme sürecindeki aşamaları şu şekilde açıklamışlardır:
1. Etik sorunun ve gerçekleştiği bağlamın belirlenmesi,
2. Olası eylem seçeneklerinin belirlenmesi,
3. Bunların her birinin kısa ve uzun vadeli yarar ve zararlarının belirlenmesi,
4. Tüm ilke ve kuralları değerlendirip, eylem olasılıklarından birinin seçilmesi,
5. Bu yönde harekete geçilmesi ve sonucun sorumluluğunun alınması,
6. Bu eylemin sonucunun değerlendirilmesi ve
7. Eğer sorun çözülmemiş ise diğer olasılıkların devreye girmesi.

Boston’da Bentley College İş Etiği Merkezinde, davranışların etik ilkelere uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla bir test geliştirilmiş ve bir kişinin, bir konuda karar vermeden önce şu altı soruya cevap vermesi gerekliliği üzerinde durulmuştur:

Kişisel değerler; aile, sosyal ve kültürel çevre, kişilik, beslenilen bilgi kaynakları ve bunları kişinin algılayış ve yorumlayışı ile zaman içinde oluşarak, bireyin hayata bakışını, olaylara, kişilere ve kendisine yaklaşım şeklini belirler.

Türkiye’de “çıkar çatışması” ile ilgili özel bir yasal düzenleme bulunmamakla birlikte, bu kavrama doğrudan ve dolaylı atıflar bulunmaktadır. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 6. Maddesine göre memurlar: “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına ve Kanunlarına sadakatle bağlı kalmak ve milletin hizmetinde Türkiye Cumhuriyeti Kanunlarını Sadakatle uygulamak zorundadırlar.”

İlaç sektörüne ilişkin olarak Dünya Sağlık Örgütünün 1988’de kabul ettiği ‘Tıbbi İlaç Promosyonu Etik Kriterleri’ promosyon ile ilgili temel ilkeleri çizmektedir.

Yönetim etiğine ilişkin ilke ve değerler şu şekilde tanımlanmaktadır (Şen, 2012):
• “İyi davranışta bulunma ve kötü davranışlardan kaçınma konusunda, kamu görevlilerine rehberlik ederler,
• Devlete ve kamu görevlilerine olan güveni artırırlar, yönetimin meşruiyetini geliştirirler ve devlet-halk bütünleşmesini sağlarlar,
• Kamu kurumlarındaki yönetsel davranış standartlarını yükseltirler,
• Değerlerin çatıştığı durumlarda karar vericilere ve uygulamacılara yol gösterirler,
• Sosyal dokuyu, ekonomik gelişmeyi, demokrasiyi ve hukuk devletini güçlendirirler.
• Kamu hizmetlerinin maliyetini düşürür ve kalitesini yükseltirler”.

W. Edwards Deming, kurumlarda hedeflere göre yönetimi kabul etmemiştir. O, hedeflerle yönetimin, yöneticileri karşı karşıya getirdiği ve içsel rekabet ve yapay sistemlerin yetersiz kalmasına neden olacağını ve sonunda da kurumun performansının beklenenin altında kalacağını söylemiştir. Doğru cevap C'dir.

Etik ilke, farklı çevrelere özgü temel yaklaşımlara ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan en genel, temel ve soyut kuralları ifade eder. Doğru cevap A'dır.

İnsan denekler üzerinde biyomedikal araştırma gerçekleştirmenin etik ve bilimsel standartları, Helsinki Bildirgesi, İnsan Deneklerle İlgili Biyomedikal Araştırmaların Uluslararası Etik Yol Gösterici Kuralları (Council for International Organizations of Medical Sciences CIOMS), ve Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization -WHO) ile İyi Klinik Uygulamalar konusunda Yol Gösterici Kurallar (International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for
Human Use - ICH) da dâhil, uluslararası yol gösterici kaideleri geliştirilmiş ve oluşturulmuştur. Bu yol gösterici kaidelere intibak etme deneklerin onuru, hakları, güvenliği ve esenliğinin geliştirilmesini güvence altına alır ve araştırmaların neticelerinin güvenilir olmasına katkı sağlar. Doğru cevap D' dir.

Tıbbi ilişkiler göz önüne alındığında özerkliğe saygı ilkesinin önemli şartlarını şu şekilde sıralayabiliriz;
• Birey durumu hakkında anlayabileceği şekilde bilgilendirilmeli,
• Bireye durumu hakkında bilgi verilip, alternatifler sunulduktan sonra kendisi hakkındaki son kararın verilmesi işleminin bireye bırakılması,
• Bireyin kendisinden, teşhis ve tedavi amaçlı her bir müdahale için ayrı ayrı izninin
alınması,

• Bireyin reddettiği müdahalelerin yapılmaması,
• Bireyin mahremiyetine saygı duyulması,
• Bireye karşı açık sözlü olunması, gerçeklerin bireyden gizlenmemesi,
• Bireye vaat edilenlerin yerine getirilmesi,
• Bireyin sırlarının saklanması,
• Birey hakkında bilgilenmek istemiyorsa bu isteğine saygı duyulması gerekir. Doğru cevap C' dir.

Hastanın bilgilendirilmesi süreci iyi hekimlik uygulaması ön şartlarından biridir ve tıp etiğinin temel ilkelerinden olan özerklik ilkesine dayanmaktadır. Hastaya verilen bilgiden sonra alınan onamın geçerli olabilmesi için bazı şartların sağlanmış olması gerekmektedir. Doğru cevap A' dır.

Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Yönetmeliğinin 5/d maddesi: “Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı hâller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamayacağı,” Doğru cevap E' dir.

Tıp alanındaki ahlaki değer problemlerinin söylenmeye başlandığı günden itibaren tıp biliminin temel ilkelerinden birisi olmuştur. İnsanın ölümlü olduğu ve hekimin her zaman hastasını iyileştiremeyeceği gerçeğine dayalı olarak konulan bu kural, yarar sağlama çabasından önce zarar vermemenin düşünülmesini vurgular. Hipokrat bu ilkeyi “önce zarar verme” ifadesiyle vurgulamıştır. Bu ilke sadece hastaya zarar vermekten sakınma ile sınırlı değildir. Hem sağlık profesyonelleri hem de toplum zarar vermeme ilkesinin kapsamı içinde düşünülmeli ve etik değerlendirmelerde bu kesimlere de zarar vermeme kaygısı duyulmalıdır. Doğru cevap B' dir.

Başta hasta olmak üzere bütün insanlara karşı adil olmayı gerektirir. Adil olma ilkesinin tıp alanında hayata geçirilmesinde ülkelerin sağlık sistemleri önemli bir belirleyici olmaktadır. Sağlığın temel insan hakkı olduğu ve sağlık hizmetlerinden herkesin adil bir şekilde yararlanması gerektiği kabul gören genel bir ifadedir. Dünya Sağlık Örgütü ve Dünya Tıp Birliği de hasta haklarıyla ilgili düzenlemelerinde sağlık kaynaklarının dağıtılmasında sosyal adalete ve eşitliğe değer veren yaklaşım içerisinde bulunmaktadır. Doğru cevap D' dir.

Gizlilik ilkesine verilen büyük önem üç temel kaynağa dayanmaktadır. Bunlar, özerklik, diğerlerine saygı ve güvendir. Özerklik, gizlilik ile kişisel bilgilerin bireye ait olması ve onamı olmadan başkaları tarafından bilinmemesi anlamına gelmektedir. Birey şahsi bilgilerini bir başkasına (hekime, hemşireye vb.) açıkladığında ya da kendisi hakkında tıbbi bir bilgi bir test sonucunda ortaya çıktığında, bu bilgiye sahip olanlar kendilerine o birey tarafından izin verilmedikçe bilgileri gizli tutmakla sorumludurlar. Doğru cevap D' dir.

Yaşam hakkı doğumdan önce başlar ve ölümle neticelenir. Türk hukukunda bireyin kendi yaşamını sonlandırma kararını bir başkasının eline bırakması yasaktır. Türk Ceza Kanunu’nda bireyin kendi talebi üzerine öldürülmesini ayrı suç olarak düzenleyen bir madde yoktur. Ötanazi sonucu ölüm gerçekleştiğinde, gerek rıza ve talep üzerine gerekse iyilik hissiyle işlenmiş olsun kasten adam öldürme suçuna ilişkin hükümler devreye girer. Yaşama hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasa’mızın 17. maddesidir. Anayasa’nın 56. maddesi olan Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması başlıklı kanunda ise herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu, bunu sağlama hususunda devlete sorumluluklar yüklenmektedir. Doğru cevap C' dir.