SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK - Deneme Sınavı - 7

Uygulamalı etik, normatif etik kuramlarını belirli pratik sorunlara uygulayan bir etik dalıdır. Örneğin, kürtaj cinayet midir, değil midir? Bu konuda birçok argüman ileri sürüle- bilir. Bazıları konuya annenin hakları açısından yaklaşabilir, bazıları fetüsün hakları açısından yaklaşabilir, bazıları dinsel, bazıları etik açısından yaklaşabilir, bazıları da konuya kürtajın sonuçları açısından yaklaşabilir. Uygulamalı etik, kürtaj örneğinde olduğu gibi tartışmalı konularda nasıl karar verilmesi gerektiğini araştırır. Benzer biçimde insan klon- lanması, ötanazi, çevre, hayvanlara yapılan kötü muamele, pozitif ayrımcılık gibi konular da uygulamalı etiğin üzerinde durduğu güncel konulardır. Uygulamalı etik, ilgili sorun hakkında felsefi olmayan bilgileri de gerektirir. Çeşitli sorunlar konusunda uzmanlaşma da gerektirebilir. Örneğin; kürtaj konusu tartışılırken, annenin sağlığı, fetüsün ne zaman insan olduğu, insanın ne olduğu gibi sorular sorulur ve bunların cevapları aranır. Uygulamalı etik özellikle sosyal, ekonomik ve ticari yaşamda üzerinde hassasiyetle durulan bir konu olmaya başlamıştır. Siyaset, tıp, kamu, iş vb. alanlarda etik, uygulama boyutuyla öne çıkmaktadır. Aynı zamanda çalışma yaşamında etik dışı uygulamalardan çok fazla söz edilmesi de dikkatleri iş ve meslek etiği gibi uygulamalı etiğe yöneltmiştir

Meslek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir anlamda mesleklilik ve profesyonellik amatörlüğün karşıtıdır. Bir işi para karşılığı beklemeden yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayatını o işten kazanmayı gerektirir. Diğer bir anlamda ise profesyonellik, bir işin maharetli ve işin gereklerine uygun bir tarzda yapıldığını gösterir. Bir uğraşın meslek sayılabilmesi için aşağıdaki ögeleri içermesi gerekir:

Bir meslek dalı, toplumun kaçınılmaz olan bir gereksinimini karşılar. 

Meslek kişinin salt kendi doyumu için değil aynı zamanda başkalarının yararı için de yaptığı bir uğraştır. 

Meslek sistemli bir eğitimle kazanılmış özel bilgi ve becerilere dayalıdır. Bir işin meslek olabilmesi için mesleğe girmeden önce kişilerin bu mesleği icra edebilme- yi sağlayan bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmaları gereklidir. Burada meslek elemanı toplum tarafından bir “uzman” olarak görülmekte ve o hizmette kişiye tam bir güven duyulmaktadır. 

Meslek dalları araştırma ve deneylerle geliştirilerek zamanla kendine özgü teknik- lere sahip olur. Eğitim ve uygulamalar yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan bu bilgi birikimi zaman içinde mesleğe özgü tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin keşfedilmesine yol açar.

Meslekler kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır. Meslek elemanları yaşamla- rını mesleklerinden elde ettikleri yasal parasal kazanç ile sürdürür. Ancak insanlar sadece para için çalışmaz. Mesleki etkinlikler içinde insanlar bir şeyler üreterek ka- pasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulur, bundan haz ve doyum duyar. İşte bu nedenledir ki geçinmek için paraya ihtiyacı olmayan insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz.

Meslek olarak kabul edilecek bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranır.

Meslek etiği ilkeleri mesleği icra edenlerin sahip oldukları dünya görüşlerinden, kültürlerinden, ideolojilerinden, dinlerinden bağımsız olarak uymaları beklenen normlardır. Kolowski, meslek etiğinin ilk olarak tıp alanında ortaya çıktığını ve bunun sebebinin hekimliğin uzmanlık gerektiren, uygulamalı bir alan olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Tıp alanında başlayan mesleki etik daha sonra ekonomi etiğine ya da mühendislik etiğine ve teknik meslekler etiğine kadar uzanmıştır. Bu anlamda meslek etiği uygulamalı etiğin bir türü olarak farklı iş alanlarında karşımıza çıkmaktadır. Bugün meslek etiği olmayan meslek yok gibidir. Ancak buradaki temel sorun, mevcut meslek etiği ilkelerinin “nasıl uygulandığı” veya “neden uygulanmadığı”dır. Bir alanda meslek etiğinin olması ve uygulanması için o mesleğin çok yaygın ve kurumsal olarak çok güçlü olmasına gerek olmadığı söylenebilir. Önemli olanın mesleği icra edenlerin mesleklerinin gerektirdiği biçimde davranmalarıdır.

Mesleki birliklerin ya da grupların mesleki etik kurallarını belirleyen odaları, dernekleri, birlikleri, baroları, vakıfları gibi ortak mesleki örgütleri vardır. Örneğin; Tabipler Odası tıp alanında, Barolar Birliği adalet alanında, Türkiye Sanayici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) meslek etiğiyle ilgili işletmelerde, Türkiye Mühendisler ve Mimarlar Odası (TMMOB) mühendislik alanlarındaki etik ilkeleri, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) bilim etiği alanıyla ilgili mesleki etik ilkelerini belirlemekte ve bu ilkelere üyeleri tarafından uyulup uyulmadığını denetleyerek gerekli yaptırımları uygular

Yükümlülüğün yerine getirilmesinde kasıt, kusur ve ihmal gibi üç kavramdan söz edilmektedir. Yükümlü olunan bir görevin yerine getirilmesinin değerlendirilmesinde bu üç kavram dikkate alınmaktadır.

Kasıt, bilerek veya isteyerek haksız bir sonucun veya zararın doğmasına neden olmak ve hukuki kurallara aykırı davranmaktır. Örneğin, yoğun bakımdaki bir hastanın oksijen bağlantısını bilerek kesmek kasıtlı bir davranıştır. Kusur, uygun bulunmayan veya onay- lanmayan hareket ve davranışlardır. Yasaya uygun davranabilecek durumda olduğu halde uygun davranmama, yükümlülüklere aykırı hareket etme davranışı hukuki bir kusurdur. Örneğin hastaya kaba davranan bir sağlık çalışanı ahlaki kusur işlemiş olur. Steril araç- gereç kullanması gerektiğini bildiği halde steril olmayan araç-gereç kullanan sağlık personeli hukuki kusur işlemiş sayılır ve bu yükümlülüğünü yerine getirmemiş olur. İhmal, bir meslek sahibinin görevinin bir bölümünü belli bir gerekçe ve kasıt olmadan yapmamasına veya geciktirmesine denir. Bir sağlık çalışanı aldığı yükümlülüğün insan hayatı ile ilgili olduğunun bilincinde dürüst, çalışkan ve meslek ahlakı ilkelerine uygun davrandığı zaman yükümlülüğünü yerine getirmiş olur.

Kamu etiğinin en genel talepleri arasında aşağıda sıralanan maddeler sayılabilir:

Hukuka (mevzuata) uygun davranmak

Etik kodlara uygun davranmak

Mevzuatın ve etik kodların boşlukta bıraktığı gri alanlarda tercih ve takdirini etik

düşünme ile belirlemek

Ahlaki kuralları benimseyerek uygulamak

Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci. Kamu görevlileri, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde; sürekli gelişimi, katılımcılığı, saydamlığı, tarafsızlığı, dürüstlüğü, kamu yararını gözetmeyi, hesap verebilirliği, öngörülebilirliği, hizmette yerindeliği ve beyana güveni esas alır.

Çıkar çatışması; kamu görevlilerinin görevlerini tarafsız ve nesnel biçimde icra etmelerini etkileyen ya da etkiliyormuş gibi gözüken ve kendilerine, yakınlarına, arkadaşlarına ya da ilişkide bulunduğu kişi ya da kuruluşlara sağlanan her türlü menfaati ve onlarla ilgili mali ya da diğer yükümlü- lükleri ve benzeri şahsi çıkarlara sahip olmaları hâlini ifade eder. Kamu görevlileri, çıkar çatışmasında şahsi sorumluluğa sahiptir ve çıkar çatışmasının doğabileceği durumu genellikle şahsen bilen kişiler oldukları için, herhangi bir muhtemel ya da gerçek çıkar çatışması konusunda dikkatli davranır, çıkar çatışmasından kaçınmak için gerekli adımları atar, çıkar çatışmasının farkına varır varmaz durumu üstlerine bildirir ve çıkar çatışması kapsamına giren menfaatlerden kendilerini uzak tutar. Kamu görevlilerin yaptıkları görevle ilgili çıkar çatışması farklı durumlarda ortaya çıkabilir.

Aşağıda belirtilenler hediye alma yasağı kapsamı dışındadır:

Görev yapılan kuruma katkı anlamına gelen, kurum hizmetlerinin hukuka uygun yürütülmesini etkilemeyecek olan ve kamu hizmetine tahsis edilmek, kurumun demirbaş listesine kaydedilmek ve kamuoyuna açıklanmak koşuluyla alınanlar (makam aracı ve belli bir kamu görevlisinin hizmetine tahsis edilmek üzere alınan diğer hediyeler hariç) ile kurum ve kuruluşlara yapılan bağışlar,

Kitap, dergi, makale, kaset, takvim, cd veya buna benzer nitelikte olanlar,

Halka açık yarışmalarda, kampanyalarda veya etkinliklerde kazanılan ödül

veya hediyeler,

Herkese açık konferans, sempozyum, forum, panel, yemek, resepsiyon veya

buna benzer etkinliklerde verilen hatıra niteliğindeki hediyeler,

Tanıtım amacına yönelik, herkese dağıtılan ve sembolik değeri bulunan reklam

ve el sanatları ürünleri,

Finans kurumlarından piyasa koşullarına göre alınan krediler.

Aşağıda belirtilenler ise hediye alma yasağı kapsamındadır:

Etik kurula üç biçimde aşağıdaki yollarla başvuru yapılabilir. Başvurular;

a. Yazılı dilekçe,
b. Elektronik posta,
c. Tutanağa geçirilen sözlü başvuru yolları ile yapılır.

Kurum felsefesi, kurumun amaçlarına ulaşma yolunda kılavuz edindiği en temel ilke, anlayış ve değerleri ifade etmektedir. Kurum felsefesinin varlığı, özellikle birbiriyle rekabet hâlinde olabilen görüş ve yaklaşımlardan kaynaklanan çatışmaların en alt düzeye indirilmesine yardımcı olacaktır.

Bir kurumun felsefesini ve misyonunu oluşturmak hayati bir önem taşır. Kurumun etik problemleri önlemesinin ve eğer gerekirse çözmesinin başlangıç noktası o kurumun fel- sefesidir. Kurumsal felsefe bildirgesi, kurumun ahlaken doğru ve yanlışlarını yansıtan de- ğerlerini ve ilkelerini ortaya koyar; yani kabul edilebilir olanı kabul edilemez olandan ayı- rır. Kurum felsefesi ve daha ileride değineceğimiz misyon bildirgeleri, kurumun iş yapma şekline ilişkin kurumsal değerlerini, inançlarını ve kılavuzları oluşturur ve paydaşlarıyla (örneğin; hissedarlar, çalışanlar, müşteriler, tedarikçiler, rakipler, hükûmet, toplum, vb.) ilişkilerinin şeklini ortaya koyar.

Vizyon; kişilerin, kurumların kendilerinin veya işletmelerinin gelecekte olmasını arzu et- tikleri durumun ifadesidir. Bu anlamda vizyon “gelecekte varılması veya olması arzu edi- len bir durumla ilgili rüya veya hayalin ifade edilmiş bir şeklidir”. Başka bir tanıma göre vizyon; işletmelerin gelecekte olmayı istedikleri durumun resmidir. Daha geniş anlamda ise işletmenin gerçekleştirmiş olduğu faaliyetler sonucunda ulaşmak istediği noktadır.

Vizyonun bir kuruma kazandırdıklarını şu şekilde açıklayabiliriz:

Vizyon, insanlara kılavuzluk ederek onlara yol gösterir.

Yaratıcılık ve yenilikçiliği destekler.

Vizyon insanlara olumlu konuları çağrıştırır.

Vizyon, insanlara ilham kaynağı olur.

Vizyon, insanlara geri bildirim verir.

Vizyon, insanlara serbest düşünme, bağımsızlık ve özgürlük hissi verir.

Vizyon, aydınlatıcıdır.

Vizyon, davranışsal uyarılar ve çekicilik kazandırır.

Vizyon, itici güç ve alışkanlıklar yaratır.

Yüksek performansta uzun süreli çalışmayı olumlu ve mümkün kılar.

Vizyon parlak hedefler için çalışanı motive eder.

Vizyon kapasiteyi geliştirir.

Misyon, bir kuruma yön vermek ve anlam kazandırmak amacıyla belirlenmiş ve o işletmeyi benzerlerinden ayıran görev ve ortak değerlerdir. Bu bağlamda misyon, bir işletme veya örgütün (ya da kurumun) “kuruluş ve varoluş nedeni”ni açıklayan, temel amaç ve hedefini net bir şekilde ortaya koyan bir ifadedir. Kurum, kimlere, nerede, hangi süreçlerle, ne tip ürün ve hizmetleri sunmaktadır? Bunları yaparken iş felsefesi nedir, hangi değerlere sahiptir ve aynı işi yapan diğer kurumlardan farkı ne olacaktır? İşte bu sorulara verilen yanıtlar işletmenin misyonunu açıklamaktadır

Tıp etiği ilkeleri ile ilgili olarak Beauchamp ve Childress’in ortaya koyduğu ve hem uluslararası tıp otoritelerince hem de akademik etik çalışmaları yapanlar arasında benimsenmiş olan dört temel ilke: Yarar sağlama, Zarar vermeme, Özerklik, ve Adil olma şeklinde özetlenmektedir.

Aydınlatılmış onam ilkesi, kişiye tıbbi bilgilerin doğru ve yeterli bir şekilde açıklanma- sını gerektiren bir ilkedir. Bu ilkenin yerine getirilebilmesi için, hekimin tıbbi tedavi ve müdahale konusunda hastasını bilgilendirmesi, onayını alması gerekmektedir. Hastaya verilmesi gereken bilgilerin açıkça verilmiş olması, bilginin anlaşılır olması, hastanın gönüllü olması ve bunların sonunda hastanın onam vermiş olması, bu ilkenin gerçek bir aydınlatılmış onam olması için gereklidir.

Etik kodlar, bir organizasyonda çalışanların davranışına rehberlik eden temel değerlerin ve etik kuralların resmî ifadesidir. Etik kodlar ile davranışlar standartlaştırılarak, kabul edilebilir davranışların minimum özellikleri ortaya konulmaktadır. Etik kodlar genellikle meslek kuruluşları tarafından o mesleği korumak, mesleğin daha iyi yapılmasını sağlamak amacıyla geliştirilmekte ve o mesleğin üyelerinin bu kodlara uygun davranması teşvik edilmektedir.

Etik ikilem; karar verilmesi gereken herhangi bir durum karşısında iki veya daha fazla seçeneğin bulunması veya etik değerlerin çatışması durumudur. Belli bir kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorununu ifade eder. Etik ihlal ise mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlanmaktadır. Yapılan davranışın belli bir ilke veya kurala kesin olarak aykırı olması durumudur. Genellikle etik ilkeler arasında ikilemler yaşanırken, etik ihlali durumunda ihlal edilenin daha çok kurallar olduğunu belirtmek olanaklıdır.

Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaççıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir emeklinin bu talebini kabul etmesi).