SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ETİK - Deneme Sınavı - 5

Etik ikilem, bireylerin toplumsal ve bireysel çıkarlar arasında sıkıştığı ve ikisinden birini seçmekte özgür olduğu durum olarak tanımlanabilir. Etik ikilem, bireylerin doğru veya yanlış davranışı tanımlama konusundaki yönelimlerini içerir. Etik ikilemler, kişinin kendi çıkar- larına hizmet etmek ya da başkasına zarar verebilecek çıkarların ortaya çıkması sonucun- da oluşur. Etik ikilem sonunda verilen karardan mutlaka öyle ya da böyle olumsuz etkilenen kişi veya kişiler olur.

Bencilliğin üç ana başlık altında incelenebileceği ifade edilmektedir:

Kendine düşkünlük: En yaygın görülen etik dışı davranışlardan birisidir. Bazı kişiler, bu özelliklerini kötü olarak algılamazlar. Hatta yaptıkları davranışların sebeplerini, ailesinin ve/veya çalıştığı kurumunun iyiliği olarak göstererek davranışlarını meşrulaştırmaya çalışırlar.

Kendini korumak: Kendini korumak, yalan ve aldatma gibi davranışlarla ortaya çıkar. Bu tür davranışlar, haksızlığa uğrama korkusu, ceza alma, maddi kayıp veya bir şeyi yapmayı istememek gibi durumlarda ortaya çıkmaktadır.

Kendini haklı görmek: Bencilliğin en sorun yaratan türü olarak görülür. Bu tür durumlarda kişi, sürekli olarak kendisini ve davranışlarını haklı görür. Açık biçimde konulan kurallara veya yasalara karşı çıkmamakla birlikte, kişi yine de kendi bildiğini yapmaktadır.

Çıkar çatışması bir derece meselesi olabilir. Bir başka ifadeyle çatışan çıkarlar aynı derece- de olmayabilir. Örneğin; bir davranış, eğer sınırlıysa, bir soruna neden olma olasılığı azsa veya öyle varsayılıyorsa buradaki çıkar çatışmasında bir derece meselesi olduğu söylene- bilir. Abartılmış bir biçimde, aynı davranışın gerçekten bir çatışmaya neden olmayabilme ihtimali olsa da bir çıkar çatışması olarak görünecektir. Bunu anlamanın en iyi ölçütü hediye alma örneğidir. Çok az kişi bir satış temsilcisinin bir yöneticiyle kurumun kafeter- yasında öğle yemeği yemesini bir çıkar çatışması olarak değerlendirir. Çünkü bu birçok çalışanın sergilediği yaygın bir davranıştır. Ancak, iki haftalık tüm masrafları ödenmiş bir tatil çok farklıdır. Abartılı hediyeler, menfaatler ve avantalar taviz olarak görülür. Bu iki haftalık tatilin istenen bir davranışı yapmaya cesaretlendirmek veya yapılan bir davranışı ödüllendirmek niyetiyle verildiği varsayılır. Buna rağmen, ufak bir hediye veya ucuz bir yemek de olsa işi yapılan kişilerden herhangi bir hediye kabul edilmesi çıkar çatışması görüntüsü verir. Hatta değersiz hediyelerin bile toplamda düşünüldüğünde çıkar çatışma- sına etkisi vardır. Hediye alan kişinin nesnelliğini azaltacak biçimde alan ve veren kişiyi bağlar.

İçerden bilginin kötüye kullanımı, sahip olunan kurumsal bilginin etik dışı kullanımı söz konusu oldu- ğunda meydana gelir. Kamuya açık olmayan bilgiye erişimi olan kurum içindeki kişiler “içeriden biri” olarak bilinir. Yöneticiler, bu bilgileri güvene dayalı görevleri kapsamında güvenilir olma zorunlulukları ile uyumsuz olarak kullandıklarında etik sorunlar ortaya çıkar. Kendine veya iş arkadaşlarına fayda sağlamak bunun örnekleridir. Gizli bilgilerin bazı kullanımları yararlı olur. Bunlar ayırt edilmelidir.

Yönetim kurulu başkanı kendine bağlı yöneticilerin performansını değerlendirirken, yönetim kurulunun da temel rolü yönetim kurulu başkanının performansını değerlen- dirmektir. W. Edwards Deming, kurumlarda hedeflere göre yönetimi kabul etmemiştir. O, hedeflerle yönetimin, yöneticileri karşı karşıya getirdiği ve içsel rekabet ve yapay sis- temlerin yetersiz kalmasına neden olacağını ve sonunda da kurumun performansının beklenenin altında kalacağını söylemiştir. Deming’in endişelerine rağmen, hedefe dayalı yönetim kurumlarda yaygın olarak kullanılmaya devam etmektedir. Hedeflerle yönetim konusundaki tartışmalara rağmen, yönetim kurulu başkanının bazı özel ölçütler kullana- rak resmî bir değerlendirme yapması gereklidir.

Sağlık kurumları, yöneticileri aracılığıyla hastaları hakkındaki bilgilerden sorumlu tutulurlar. Tıbbi kayıtlar hastaların iyi bir bakım ve tedavi hizmeti almaları bakımından gerek- lidir. Bu nedenle, tıbbi kayıtlar okunaklı, güncel, tam ve doğrulanmış olmalıdır. Bir yasal görev olan bilgilerin gizliliği ve güvenliğinin sağlanması, tıbbi kayıtların yeterli ve etkin personel, sistemler ve işlemler işe koşularak ve sağlık personelinin tüzük, kural ve yönet- meliklerin uygulanmasını garantiye alarak karşılanmaktadır.

Bilgi uçurma, bir çalışan halkın sağlığını, güvenliğini ve özgürlüğünü tehlikeye atan ya- sadışı, verimsiz veya yararsız bir bilgiyi yaydığında olur. Bu tanım kötü yönetim, yönetimin yükümlülüklerini yerine getirmemesi ve görevini kötüye kullanmasını içerecek kadar geniştir. Bilgi uçurma hem özel sektörü hem de kamu sektörünü etkiler ve hem kurum içi hem kurum dışı bilginin açığa vurulmasını içerir. Genellikle kurum içi bilgi uçurma olumlu karşılanır çünkü kurumun bilgi uçurmaya neden olan sorunu düzeltme fırsatı doğar.

Belmont Raporu: Amerika Birleşik Devletleri’nde yukarıda örnekleri verilen çok sayıdaki etik ihlalinin ardından, özellikle Tuskegee-Frengi çalışmasının basına yansımasından sonra Başkanlık tarafından “Biyomedikal ve Davranışsal Araştırmalarda İnsan Öznelerin Korunması Ulusal Komisyon”unu kurulmuştur. Komisyon çalışmalarından sonra 1979 yılında tıbbi araştırmalarla ilgili temel etik ilkeleri içeren bir rapor hazırlamıştır. Bu rapor Baltimore şehrinde Belmont Center’da hazırlandığı için Belmont Raporu olarak anılmaktadır. Bu rapor insan katılımcılarla ilgili geçerliliğini hâlen koruyan üç temel ilke ortaya koymuştur. Bu ilkeler; 1) Kişiye/ kişinin özerkliğine saygı, 2) Yararlılık ve 3) Adillik-hakkaniyet olarak sıralanabilir.

Deontoloji çoğunlukla görev bilinci, görevle ilgili zorlukları, yükümlülükleri, sorumlulukları ve bunların gerçekleştirilmesinde yer alan ahlaki kural ve ilkeleri inceleyen bir çalışma alanı olarak kabul edilmektedir. Deontoloji terim olarak, 19. yüzyılda Jeremy Bentham tarafından önerilmiş ve “yükümlülükler” karşılığı olarak kullanılmıştır. Bu anlamda deontoloji “ne yapmalı?” ya da “ne yapmamalı?” sorularına toplumun belirlediği ve ayrıca yaptırımlarla donattığı ve cevapladığı kuralların bilgisidir.

Türkiye’de etik ilkelere kamu görevlileri tarafından uyulması amacıyla 25.05.2004 tarih ve 5176 sayılı “Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması Hakkındaki Kanun” çıkarılarak etiğe dayalı denetim anlayışına geçilmiştir.

Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin yaygın olduğu ülkelerde enflasyonist eğilimler de yüksektir.

3

Yükümlülük; bir kişinin yapmış olduğu iş veya davranışından dolayı, başka bir insana verdiği zararı ödemek zorunda olması. Yapılması gereken bir işin sorumluluğunun alınması. Örneğin, anne-babanın çocuğunu hastalanınca hekime götürmesi, askerlik yapma yükümlülüğü, vergi verme yükümlülüğü gibi.

Kasıt, bilerek veya isteyerek haksız bir sonucun veya zararın doğmasına neden olmak ve hukuki kurallara aykırı davranmaktır. Örneğin, yoğun bakımdaki bir hastanın oksijen bağlantısını bilerek kesmek kasıtlı bir davranıştır.

Kusur, uygun bulunmayan veya onaylanmayan hareket ve davranışlardır. Yasaya uygun davranabilecek durumda olduğu halde uygun davranmama, yükümlülüklere aykırı hareket etme davranışı hukuki bir kusurdur. Örneğin hastaya kaba davranan bir sağlık çalışanı ahlaki kusur işlemiş olur. Steril araç-gereç kullanması gerektiğini bildiği halde steril olmayan araç-gereç kullanan sağlık personeli hukuki kusur işlemiş sayılır ve bu yükümlülüğünü yerine getirmemiş olur.

İhmal, bir meslek sahibinin görevinin bir bölümünü belli bir gerekçe ve kasıt olmadan yapmamasına veya geciktirmesine denir. Bir sağlık çalışanı aldığı yükümlülüğün insan hayatı ile ilgili olduğunun bilincinde dürüst, çalışkan ve meslek ahlakı ilkelerine uygun davrandığı zaman yükümlülüğünü yerine getirmiş olur.

Yetki, kişilerin sorumluluk üstlenmesi ve yükümlü tutulması için kanunla verilen haklı güç ve kuvvete denir. Diğer bir ifadeyle insanların sorumluluk ve yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için verilen kanuni destektir. Yetki, çalışana rahat hareket etme ve karar verme gücü sağlar. Bir işi yapacak olan kişiye ne kadar yetki verilirse o kadar görev ve sorumluluk verilmeli veya ne kadar görev ve sorumluluk verilirse o kadar yetki verilmelidir. Bu yetki mutlaka yasalarla (kanun, tüzük, yönetmelik) verilir. Bu anlamda kurum yöneticilerinin kurumlarında meydana gelen etik sorunlara ilişkin yükümlülükleri, sorumlulukları ve yetkileri bulunmaktadır.

Herhangi bir kamu kurumunda ahlaki normlardan bir sapma olduğunda, bu sapma çalışanın kişiliğine zarar vermekte ve dolayısıyla kamusal değerlerin yok olmasına yol açmaktadır. Bunun sonucunda örneğin, yönetici-çalışan arasında yaşanan anlaşmazlık bireysel düzeyde stres, motivasyon, kuruma bağlılık, iş başarımı, iş doyumu, saldırganlık, devamsızlık ve işten ayrılma gibi birçok alanda olumsuzluklar yaşanmasına yol açabilmekte ve bu olumsuz sonuçlar da kurumun etkililiğini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.

Başvuru hakkı: 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına İlişkin Kanun’da belirlenen esaslara göre, medeni hakları kullanma ehliyetine sahip Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşları ile Türkiye’de oturan yabancı gerçek kişiler başvuruda bulunabilir. Herhangi bir nedenle Türkiye’de bulunup da başvuru nedeni sayılan etik ilkelerden birisine aykırı davranıldığına tanık olan yabancı, başvuru hakkı açısından Türkiye’de oturuyor kabul edilir. Başvuruda bulunabilmek için başvuranın menfaatinin etkilenmesi koşulu aranmaz. Ancak,kamu görevlilerini karalama amacı güttüğü açıkça anlaşılan ve başvuranın kimliği tespit edilemeyen başvurular değerlendirmeye alınmaz. Yargı organlarınca incelenmekte olan veya karara bağlanmış bulunan uyuşmazlıklar hakkında Kurula veya yetkili disiplin kurullarına başvuru yapılamaz. İnceleme sırasında yargı yoluna gidildiği anlaşılan başvuruların işlemi durdurulur. Daha önce Kurulca incelenmiş şikâyet konusu, yeni kanıtlar gösterilmedikçe bir daha şikâyet konusu yapılamaz ve incelenemez. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Etik dışı davranışların sosyokültürel ve ekonomik türleri; ayrımcılık, kayırma, yolsuzluk, rüşvet, yaranma ve yakınlığı kullanma, engelleyici olma ve yanlış yönlendirme iken psikolojik türleri; yıldırma ve korkutma, bencillik, işkence, şiddet-baskı, bedensel ve cinsel taciz, dogmatik davranmadır. Doğru cevap A'dır.