Sağlık Alanındaki Özel İstatistikler

Bir konuda doğru kararlar verebilmek amacıyla derlenen ham materyal (kayıt, gözlem,
belge, görüş vb.) olarak tanımlanabilir. Fakat ham materyal olarak tanımladığımız veri
belirli işlemlerden geçirilmeden fazla bir anlam taşımayabilir. Verinin belirli işlemlerden
geçirilmesine veri işlem ve işlemden geçirildikten sonra elde edilen ürüne ise enformasyon adı verilmektedir.

İyi nitelikli bir enformasyon ise aşağıdaki özelliklerin tamamını taşımalıdır.
• Doğru
• Tam
• Güvenilir
• Kullanılabilir
• Ekonomik
• Yararlı
• Basit
• Güncel
• Zamanında
• Denetlenebilir

Sağlık kayıtları genelde; nüfus, ölüm, doğum, çevre koşulları, sağlık kurumları, sağlık personeli, hastalıklar ya da hastalıklarla ilgili rutin kayıtlar olarak tanımlanabilmektedir.

Sağlık alanında kullanılan özel istatistiksel yöntemlerin temel amacı;
• Ülkenin ve bölgenin uzun, orta ve kısa vadede sağlık problemlerine ilişkin hizmet
planlamasını yapmak,
• Sağlık kurumlarındaki tedavi hizmetlerinin aksamadan yürümesini sağlamak,
doktor ve personel sayısını düzenlemek,
• Sağlık kurumlarındaki hastaların bakım ve tedavi hizmetlerinin sürekliliğini sağlamak, toplum dinamiklerine göre yeniden düzenlemek ve değerlendirmek,
• Sağlık kurumlarında verilen hizmetin kalitesini arttırmak,
• Belirli aralıklarla doktor, yardımcı sağlık personeli, hasta ve hasta yakınlarının bilgi, tutum ve davranışlarını araştırarak sağlık hizmetlerinin en iyi şekilde yürütülmesini sağlamak,
• Yapılacak olan bilimsel çalışmalara en doğru veri ve enformasyonu sağlamak, bu
çalışmalara yol göstermek,
• Sağlık çalışanlarının, kendi alanlarında yayımlanan güncel bilimsel çalışmaları değerlendirebilmesini sağlamaktır.

Toplumda görülen hastalıkların iyi bir şekilde tanımlanması ve değerlendirilmesi birçok
yönden sağlık yöneticisine ve personeline, sağlık alanındaki planlamaların daha etkin biçimde yapılması için çok büyük avantajlar sağlamaktadır.

İncelenen süreden önce başlayan (çalışmanın başladığı tarihten önce) ve incelenen süre içerisinde yeni ortaya çıkan hastaların toplamını kullanan bir istatistiğe prevalans hızı denir. İnceleme süresi (period) içinde mevcut hasta sayısının (eski ve yeni olgular dahil olmak üzere) risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir hastalık hızıdır. Risk altındaki nüfus, o hastalığa karşı risk taşıyan ya da hastalığa duyarlı olan nüfustur. Bu hız, bir hastalığın o toplumda görülme sıklığı olarakta ifade edilir. Prevalans hızı, genellikle kronik hastalıkların görülme sıklıklarını ifade etmede kullanılmaktadır.

Nokta Prevalans Hızı: Belirli bir anda (günde) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzle çarpımıdır.

Süre Prevalans Hızı: Belirli bir süre içerisinde (ayda, mevsimde, yılda, belirli iki tarih
arasında) mevcut eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır.

Ortalama Prevalans Hızı: Belirli bir süre içindeki ortalama günlük eski ve yeni olguların risk altındaki topluma oranının yüzde çarpımıdır.

İncelenen zaman aralığı içerisinde yeni gözlenen hasta sayısının risk altındaki nüfusa bölünmesiyle elde edilen, yeni olgu gözlenme hızıdır. Daha çok akut, sosyal ve bulaşıcı hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır.

Belirli bir hastalıktan ölenlerin o hastalığa yakalananların sayısına oranlanması ile elde
edilir. Belirli bir zaman dilimi içinde X hastalığına yakalananların bu süre içinde %, ‰, …(k) kaçının öldüğünü ifade etmek için kullanılır.

Hastalıkların ortaya çıkmasında risk faktörleri önemli bir yer tutmaktadır. Bir hastalığın ortaya çıkmasında kesin etkisinin olup olmadığı bilinmeyen ancak hastalığın ortaya
çıkmasında birçok faktör arasında yer alan ve varlığında ise hastalığın gözlenme oranını
arttırdığı saptanan değişkenlere risk faktörü adı verilir. Örneğin; sigara içme alışkanlığı
akciğer kanserinin bir risk faktörüdür. Alkol kullanımı karaciğer hastalıklarının önemli
risk faktörlerindendir. Yaş, cinsiyet, sigara ve alkol kullanımı, kolesterol düzeyi, hipertansiyon, stres gibi faktörler de kalp hastalıklarında birer risk faktörüdür.

T zaman diliminde toplumda gözlenen bir hastalığın gözlenme oranı P(H) ve gözlenmeme oranı Q(H) olarak tanımlanabilir. Hastalığın gözlenme oranının, gözlenmeme oranına bölünmesine ise odds adı verilir. Risk faktörünün olduğu durumda hastalık görülme oranının, risk faktörü olmadığı durumdaki hastalık görülme oranına bölümü odds oranı olarak ifade edilmektedir.

Risk faktörü var iken hastalığın görülme sıklığının, risk faktörü yok iken hastalığın görülme sıklığına oranına Göreli Risk Oranı adı verilmektedir.

Tanı testi, bir hastalığın nedenini belirlemek amacı ile kullanılan laboratuvar tekniklerine, klinik gözlemler veya özgün gereç ölçümlerine bağlı olarak yapılan değerlendirme yöntemlerine verilen genel bir isimdir. Tanı testleri yardımıyla hasta ve sağlıklı bireylerin  ayrımlarının, çeşitli teşhis yöntemlerinden ve laboratuvar testlerinin sonuçlarından yararlanılarak yapılması amaçlanmaktadır.

Güvenilir bir medikal testin, gerçekte hastalık var ise hastalığı tanıması, hastalık yok
ise de hastalığın olmadığını belirtmesi beklenmektedir. Tanı testi, bir hastalık nedenine ait (faktör, risk faktörü) herhangi bir değeri ölçüyor ise hasta ile sağlam kişilerdeki ayrımı tam olarak ortaya koyacak değerleri ortaya koymalıdır.

Gerçekte hasta olan (G(H+)) bireylerin test tarafından hangi oranda saptanabildiğini belirten bir olasılıktır. Testin gerçek hastaları belirlemede ne kadar duyarlı olduğunu ortaya koyar. Hastalık etkeni var iken testin, bu etkeni kesin olarak tanıyabilme yeteneğini ölçer.

Bir tanı testinin gerçekten hasta olmayanları ayırabilme yeteneğini belirleyen orandır. Bir birey değerlendirilen hastalığa yakalanmamış ise bu bireyi tanı testinin kesin olarak ayırabilme yeteneğini gösterir. Diğer bir ifade ile testin, gerçek sağlamlar içinden sağlamları ayırma yeteneğidir.

Pozitif Belirleyicilik Oranı (Positive Predictivity, P(PB)) Bir testin hasta diye nitelediği kişilerin gerçekte ne kadarının hasta olduklarını gösteren bir orandır.

Negatif Belirleyicilik Oranı (Negative Predictivity, P(NB)) Bir testin hasta olmadığını belirlediği kişilerin, gerçekte hangi oranda sağlam olduklarını gösteren bir orandır. Testin hastalık fenomeninin olmadığını gerçekten ortaya çıkarabilme yeteneğini (P(NB)) belirten orandır.

Bir testin gerçekte hasta olan kişileri sağlam olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni varken onu algılayamama ya da belirleyememe, yanlış bildirme oranıdır. Özellikle erken tanı ve tedavisi gerekli kronik hastalıklarda yalancı pozitiflik oranının düşük olması gerekir. 

Bir testin gerçekte sağlam olan kişileri hasta olarak gösterme oranıdır. Testin, hastalık fenomeni yokken varmış gibi algılama ya da belirleme, yanlış hastalık bildirme oranıdır.
Özellikle kişilerin psikolojik yönden yıkımına sebep olan tedavi olasılığı düşük ya da beklenen yaşam olasılığının düşük olduğu hastalıklarda (kanser vb.) testin yalancı pozitiflik oranı çok düşük olmalıdır. 

Duyarlılık ve özgüllük oranlarından yararlanılarak tek bir ölçü elde edilmek istendiğinde kullanılan ölçülerden biri de doğru test sonucu olasılığıdır. Gerçekte testin hasta ve
sağlam olarak toplam doğru tanı oranına “doğruluk (accuracy)” denir. Diğer bir ifade ile
belirli bir hastalığa ilişkin bir medikal testin, bir bireyi gerçekte hasta ise test sonucu hasta ya da gerçekte hasta değilse test sonucu da hasta olmadığını tanımlama oranıdır. Testin doğruluk oranı, test sonuçlarının tanı amacıyla ne kadar güvenle kullanılabileceğini gösterir. P(A) ile gösterilir.

Medikal testlerde sonuçlar her zaman hastalık var (H+) ya da hastalık yok (H–) ya da bir hastalığın ortaya çıkmasında etken var (EP) ya da etken yok (EN) biçiminde ortaya çıkmamaktadır. Sağlık alanında pek çok değişkenin değeri sağlıklı bireylerde normal sınırlarda seyrederken bu değerlerdeki yükselme ya da düşüşlere bağlı olarak hastalık yavaş yavaş ortaya çıkabilmektedir. ROC eğrisi yönteminde, tanımlanmış belli bir aralıkta değerler alan sürekli değişkenin hastalığın tanısının konulmasında etkin bir biçimde kullanımı amaçlanmaktadır.

ROC eğrisi yöntemi yardımıyla
• Testin ayırt etme gücü belirlenir.
• Çeşitli testlerin etkinlikleri birbirleri ile karşılaştırılır.
• Uygun pozitiflik eşiği belirlenir.
• Laboratuar sonuçlarının kalitesi izlenir.
• Uygulayıcının zaman içerisindeki gelişimi belirlenir ve
• Farklı uygulayıcıların etkinlikleri birbirleri karşılaştırılır.

Gerçek Pozitiflik oranı ile Yanlış Pozitiflik oranının birbirlerine oranı olan bir değerdir.

H+ iken Negatif test olasılığı ile H– olduğunda negatif test sonuçları olasılığının oranıdır.

Toplumda yaşayan bireylerin sağlığının korunması, hastalıkların önlenmesi için verilen
hizmetler ile yapılan düzenlemelere koruyucu sağlık hizmetleri denilmektedir. Toplum
sağlığını koruyucu önlemler başlıca üç düzeyde ele alınmaktadır.
1. Primer Koruma: Kişisel ya da toplumsal düzeyde sağlığı geliştirmek amacıyla aşılanma, dengeli beslenme, çevrenin güvenli hale getirilmesi, fiziksel ve duygusal
yönden iyi durumda olmak için gereken önlemlerin alınmasıdır.
2. Sekonder Koruma: Sağlığın bozulma olasılığı karşısında erken tanı ve tedavi önlemlerinin kişisel ve toplumsal düzeyde alınmasıdır.
3. Tersiyer Koruma: Hastalığa bağlı olarak gelişebilecek sakatlık ve kalıcı bozuklukların en aza indirilmesi, hastanın içinde bulunduğu yeni duruma uyumunun sağlanarak yaşam kalitesinin arttırılması için alınması gereken önlemlerdir. Bir anlamda rehabilite edici hizmetlerin alanına girmektedir.

Koruyucu sağlık hizmetleri için hesaplanan istatistikler aşağıda verilen ana başlıklar altında sıralanabilmektedir.
• Aile planlaması hizmetleri istatistikleri
• Gebe-Lohusa bakım ve takip hizmetleri istatistikleri
• Bebek ve çocuk bakım, takip, aşılama hizmetleri istatistikleri
• Kronik hastalıkların bakım ve takip hizmetleri istatistikleri
• Çevre sağlığı hizmetleri istatistikleri

Belirli bir yaş grubuna giren bireylerin sahip oldukları ölüm risklerini, ölüm istatistikleri aracılığı ile değerlendiren ve bireylerin beklenen yaşam sürelerini belirlemeyi hedefleyen tablolar, yaşam tabloları olarak adlandırılmaktadır. Yaşam tabloları belli bir yaşa sağ olarak ulaşan bir kişinin, ortalama daha kaç yıl yaşayacağına ilişkin hesaplamaların yapıldığı bir tablodur. Genellikle 0, 1-4, 5-9, 10-14, …, 80-84, 85+ yaş gruplarına göre hazırlanan bu tablolar yardımıyla her bir yaş grubundaki bireylerin tahmini olarak kaç yıl yaşam süresinin kaldığını göstermektedir. Cinsiyete, belli
meslek gruplarına, bekar, evli, dul, kalma sürelerine, sağlıklı ya da hastalıklı yaşam süresine, tedavi sonrasında hastanın kaç yıl yaşayacağına göre farklı alanlarda yaşam tabloları da hesaplanabilmektedir.

Belirli bir süre içerisinde hastanede ölenlerin toplamının, taburcu edilen (ölenler dâhil
olmak üzere) toplam hasta sayısına bölünmesiyle elde edilir.

Bu hızda, hastaneye yatış sonrasındaki ilk 48 saat dikkate alınmamakta ve bu zaman dilimdeki ölümler hesaplamada kullanılmamaktadır. Hastaneye yatan hastanın laboratuvar  tetkiklerinin yapılması, tanının konulması, gerekli olan tedaviye başlanması ve tedavinin etkinliğinin görülmesi için belli bir zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle ilk 48 saatlik süredeki ölümler net ölüm hızında hesaplamaya katılmamaktadır. ABD standartlarına göre  NÖH’nın %2,5-3’ü geçmemesi beklenmektedir.

Bu oran yardımıyla bölge halkı tarafından hastane yataklarının ne oranda kullanıldığı belirlenmektedir. Hastanenin, kendi hizmet potansiyelini yani kapasitesini ne ölçüde
kullandığını gösteren önemli bir ölçüdür. Yatak sayısı dikkate alındığında doluluk (yatak
işgal) oranı, belirli bir zaman diliminde kullanılan toplam yatak gün sayısının, kurumun
toplam yatak sayısına oranıdır. Bu oran hastanenin performansının değerlendirilmesinde ve maliyetlerin izlenmesinde, kapasite kullanım düzeyi hakkında hastane yöneticilerine önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca yatak doluluk oranı; toplumun hastane kullanımını gösteren ve sağlık planlayıcıları için yataklı tedavi kurumlarının yatak ihtiyaçlarının belirlenmesinde bilinmesi gereken temel ölçütlerdendir. Yatak kapasitesinin altında ya da çok üstünde çalışan hastanelerde, bu sayıların azaltılmasında ya da arttırılmasında kullanılan en önemli istatistiklerdendir. Belirli bir dönemde, yatan hastalara verilen toplam hasta bakımı gün sayısının, maksimum hasta bakım gün sayısına (Yatak sayısı x 365) bölünmesi ve sonucun 100 ile çarpılması ile bulunur.

Kuruma ait bir yatağın yılda kaç hasta tarafından kullanıldığını belirten bir istatistiktir.
Bir yıl içerisinde yatan hasta sayısı toplamının, yatak sayısına bölünmesi ile elde edilir

İki yatış arasında yatağın ortalama kaç gün boş kaldığını gösteren bir ölçüttür. Yatak devir  aralığı hesaplanırken “kullanılmayan toplam hasta bakım gün sayısı”, toplam taburcu edilen (ölenler dâhil) hasta sayısına bölünür. Gün olarak hesaplanır. Hastanelerde bir hasta  yatağının ne kadar boş kaldığını gösterir.

Hastaneye yatan hastaların ortalama olarak hastanede kaldığı gün sayısını belirtmektedir.  Belli bir dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam yattıkları  gün sayısının, aynı dönemde hastaneden taburcu olan hastaların (ölenler dâhil) toplam  sayısına bölümü ile elde edilir.

Yatan Hasta Oranı:Belli bir dönemde hastaneye yatan toplam hasta sayısının, acil servis ve polikliniklerden hastaneye başvuran toplam hasta sayısına bölünmesi ve bu sonucun 100 ile çarpımı ile hesaplanır. Kurum yöneticisi bu istatistik ile hem kendi kurumunu zaman içerisinde değerlendirebilir, hemde diğer sağlık kurumları ile karşılaştırma imkânı bulur.

Belirli bir bölgedeki hastanelerin toplam yatak sayısının, bölge nüfusuna bölümünün
10.000 ile çarpılması ile elde edilir. Her 10.000 kişiye düşen hastane yatağı sayısının belirlenmesinde kullanılır.

Bir hastanede belirli bir süre içinde ameliyat esnasında anesteziye bağlı ölüm sayısının
toplam ameliyat sayısına bölünmesi ile bulunur. Hasta bakım kalitesini gösteren önemli
hızlardan biridir. ABD standartlarına göre 10.000 ameliyatta iki anestezik ölüm olayı normal olarak kabul edilmektedir.