RUSYA TARİHİ

Çarlık Rusyası’nda XIX. Yüzyıl, komşu ülkeler aleyhine büyümesini sürdürdüğü dönem oldu. Bu Osmanlı Devletini ciddi olarak sarsmak, Kafkasları ele geçirmek ve Orta Asya’yı işgal ederek İngilizlerin ilerlemesini durdurma şeklinde gelişti. “Büyük Oyun” adı verilen bu dönemde Büyük Britanya ile Rusya Orta Asya’da nü- fuz alanlarını belirlemiş oldular.

II. Katerina’dan sonra Pavel’in oğlu I. Aleksandr (1801-1825), 1801’de Gürcistan’ı Rus topraklarına kattı.

1832’de Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa isyan edince çaresiz kalan Sultan II. Mahmut, Çar I. Nikola’dan yardım istedi. Rusya için ise Osmanlı Devletine müdahale fırsatı doğmuştu. Rus kuvvetlerinin İstanbul’a gelmesi Fransa ile İngiltere’yi telaşa düşürdü ve onların baskısıyla “Hünkâr İskelesi Antlaşması” ya- pıldı.

Trans-Sibir (Sibirya Ötesi) Demiryolunun 1897’de başlayan inşaatı resmi olarak 1903’te tamamlandı.

Duma: Rusçadaki “dumat” (düşünmek) fiilinden gelir ve istişari (danışma) meclis demektir.

Dvoryan, “Dvor” Rusça avlu, saray anlamına gelir. “Dvoryan” kelimesi de asilzade, soylu, zadegân anlamında kullanılmıştır.

Feodalizm (Derebeylik),başta Ortaçağ Avrupası olmak üzere tarihin birçok evresinde rastlanan toplumsal, siyasal ve ekonomik örgütleniş biçimidir.

Köylü ayaklanmasının artması üzerine II. Aleksandr (1855-1891), 19 Şubat 1861’de köylülerin toprak köleliğinden kurtarıldıklarına dair bir ferman (manifesto) ilan etti.

Dvoryanlar:Bu soylular sınıfı (Dvoryanstvo), Rusya İmparatorluğu’nda etkili kanunlarla en korunan, en iyi tahsil görme imkanına sahip ve politik yönden en şuurlu olan sınıftı.

“Slavyanofil” görüş, her milletin kendisine has bir “varlığı” olduğunu ve bunu “halkın ruhu”nun ortaya koyduğunu kabul ediyordu.

Rusya’da gerçek manada ilk üniversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak 1755’te Moskova’da kuruldu. Üniversite üç fakülte (hukuk, tıp, felsefe) ve on kürsüye bölünmüştü. Üniversiteye hazırlamak için Moskova’da biri dvoryanlar ve diğeri de başka zümrelere ait olmak üzere (serfler hariç) iki lise açıldı. XVIII. Yüzyılda Bilimler Akademisinin 111 üyesinden ancak 26’sı Rus’tu. Öğretim üyelerinin 69’unun ana dili Almanca idi.1802’de kurulan Dorpat Üniversitesi’nde öğretim Almanca yapılırdı. Sonraları Dorpat şehrinin adı “Yuryev”e çevrildi ve üniversitenin öğretimi Rusça yapılmaya başladı. 1803’te Harkov ve 1804’te Kazan’da, 1834’te Kiyev, 1865’te Odessa, sonra 1869’da Varşova ve 1888’de Tomsk’da üniversiteler kuruldu. Kazan Üniversitesi bilhassa “şark tetkikleri” merkezi oldu. Burada Almanya’dan davet edilen Fraehn şarkiyat sahasında mühim araştırmalar yaptı. 1819’da Petersburg Üniversitesi kuruldu.

1819’da Petersburg Üniversitesi kuruldu. Rus dili, tarihi, edebiyatı, hukuk ve müspet ilimler sahasında tanınmış Rus bilginlerinin birçoğu burada hocalık yaptı. Modern kimya ilminin kurucularından biri olan Mendelyev, tarihçi Platanov, şarkiyatçı Barthold Petersburg Üniversitesi’ne mensuptular.

Rus klasik edebiyatının en büyüğü Aleksandr Sergeyeviç Puşkin (1799-1837) olup, modern Rus dili ve şiirininyaratıcısı sayılmaktadır. Bu edebiyatı daha da yükselten, aslen Ukraynalı N. Gogol (1809-1852) hayatı, idare organlarını ve asilzadeleri tasvir ile çok güzel tenkit ve mizah örnekleri vermiştir. (Eserleri: Müfettiş, Ölü Ruhlar vb.). Rus dilinin büyük üstatlarından İ. Turgenyev (1818-1883) “serflik” müessesesini birçok romanları ve hikayeleri ile tenkit etmiş ve Rusya’da köylülerin kölelikten kurtarılmasında mühim rol oynamıştır. Rus edebiyatının en büyük iki temsilcisi ise F. Dostoyevski, Rus sosyal hayatında Gogol’ün tesiri ile sıradan kişileri tasvir etti. Sonraları sosyal problemleri ele alan Dostoyevski, Ecinniler adlı eserinde, Nihilist ve sosyalist unsurların Rusya için bir tehlike teşkil ettiğini anlatmaya çalıştı. Dostoyevski sonraları Rus-Ortodoks dini, Rus hayatı ve kültürünü idealize ederek, Rus cemiyetinin bu esaslara göre kurulması gerektiği fikrini müdafaa etti. Soylu ve varlıklı bir aileye mensup olan Lev Tolstoy ise edip, filozof, pedagog ve dram yazarıdır. Dünya görüşü itibariyle Hristiyan ve anarşist olan Tolstoy, Rus nesrinin ve romanının en güzel örneklerini vermiştir (mesela: Savaş ve Barış). Maksim Gorki (1868-1936) “proleter (işçi) edebiyatının” öncüsü sayılmaktadır. Rus aşağı tabakasından alınan tipler, işçi, köylü hayatı Gorki’nin ana konularıdır. Gorki, Rus ihtilalcileri ile yakın ilişki kurmuş, gelişmekte olan sosyalist cereyanları desteklemiştir. Bolşevik İhtilalinden sonra Gorki, Sovyet Rusya’nın “resmi” yazarı adını almıştır.

Batı Avrupa’da kitapların matbaa ile çoğaltıldığını öğrenen II. İvan (1462-1505) zamanında basılan ilk Rusça eser de (1565) Resullerin İşleri ve Mektupları adlı kitaptı. 1578 ve 1591 yıllarında da çeşitli dini eserler basıldı. İlmi araştırmalar da gene Çar Boris Godunov (1598- 1605)’un teşviki ile yapılmaya başlandı. İlk defa topografik (arazi yüzeyini ölçme, şekillendirme) araştırmalar yapıldı. Bir geometri ve aritmetik kitabı yazıldı. İlk coğrafya kitabının da II. Fedor (1605) zamanında hazırlandığı tahmin edilmektedir. [Kniga bolşogo çertaga (Büyük Çizgi Kitabı)]. İlk gazetenin yayınlanması da yeni bir çar sayesinde gerçekleştirilmiştir. “Avrupalılaşma ve yenilik taraftarı” I. Petro 1703’te Vedemosti (Belleten) adlı ilk Rus gazetesinin çıkmasına önayak oldu. Bu gazetenin Rus kültür hayatına etkisi yanında Moskova’nın iç ve dış haberleri devlet sırrı olarak saklama geleneğini yıkması yönünden de önemi büyüktür. Rusya’da ilk periyodik dergi 1769’da Çariçe II. Katerina’nın teşebbüsü ile Vsakaya Vsyahina (Herşeyden Bir Parça) adıyla bir mizah mecmuası olarak neşredilmiştir. Rusya’da tiyatro da I. Petro’nun zamanında ortaya çıktı. Moskova ve Petersburg’ta tiyatrolar açıldı; burada oynayan artistler ise hep yabancılardı. Yelizaveta Petrovna zamanında ilk Rus “Saray Sahnesi” kuruldu (1756). Rus tiyatrosu ve müziği XIX. Yüzyılda gelişti. Moskova’da “Bolşoy Teatr” (Büyük Tiyatro) 1824 yılında kuruldu; 1856’dan sonra bu bina operaya çevrildi, aynı zamanda bale gösterileri de burada yapılmaya başladı. “Malıy Teatr” (Küçük Tiyatro) ise 1824’te kuruldu. Rus tiyatrosunun en mühim iki şahsı A. Ostrovski (1823-1886) ile Anton Çehov (1860-1904)’dur.

Rusya’da Bizans’tan gelen resim sanatı, kiliselere ikon koymak yolu ile gelişmişti. XVIII. Yüzyıldan itibaren İtalyan, Fransız, Hollandalı ve Alman sanatkarlarının tesirleri görüldü. XIX. Yüzyılda Rusya’da realist ressamların meşhurları: Venetziyanov, Vereşçagin ve Repin; Lebedev, Ayvazovski, Levitan ve Serov’tur. Resim galerilerinden en meşhurları da Petersburg’daki “Ermitaj” ve Moskova’daki “Tredyakovski Galerisi”dir.

1862’de Petersburg’ta konservatuar kurulmuştur. Rus senfoni müziğinin yaratıcısı olan Peter Çaykovski (1840-1893), Rus halk melodilerinden faydalanarak tam bir Avrupa stilinde güzel eserler verdi. Diğer tanınmış Rus kompozitörleri Balakirev (1837-1910), Mussorgski (1839-1881), Borodin (1834-1887) ve Rimski Korsakov (1844-1908)’tur.

1881’de II. Aleksandr’ın suikastla öldürülmesinden sonra yerine geçen oğlu III. Aleksandr (1881-1894) zamanında, 1885-1886 yıllarında, Rusların Hindistan sınırlarına yaklaşmaları ve Afganistan’a nüfuz etmeye çalışmaları İngiliz-Rus Savaşına sebep oluyordu. Rusya, İngiltere’ye karşı duramayacağını anlamıştı. Güneye inmek arzusundan vaz geçen Rusya Uzak Doğuya doğru yayılmak maksadı ile bütün Sibirya’yı kat edecek bir demiryolu inşasına girişti. Çin’e sağlanan dış borç ve dostluk antlaşması buna imkan verdi. Trans-Sibir (Sibirya Ötesi) Demiryolunun 1897’de başlayan inşaatı resmi olarak 1903’te tamamlandı. 2536 km. uzunluğundaki bu demiryolu üzerinde 1464 köprü ve 98 tünel bulunmaktadır. Rusya her zaman bir bölgeyi işgal etmeden önce o bölgeye yakın ön karakol ve garnizonlar kurar, işgalden sonra da oralara demir yolları inşa ederdi. III. Aleksandr’ın oğlu II. Nikolay (1894-1917) ise, Rus-Japon Savaşı, Birinci Dünya Harbi, iç karışıklıklar ve ihtilallerle dolu bir talihsiz dönemde Rusya İmparatorluğun son çarı oldu.

II. Katerina’dan sonra Pavel’in oğlu I. Aleksandr (1801-1825), 1801’de Gürcistan’ı Rus topraklarına kattı. 1804-1805 yıllarında Erivan (bugünkü Ermenistan) ve Bakü Hanlıkları (bugünkü Azerbaycan) da Rus hâkimiyetini tanımak zorunda kaldılar. 1810’da Kafkasların büyük kısmı (Dağıstan ve Kuzey Kafkasların bazı mıntıkaları hariç) tamamen Rusların eline geçti.

1832’de Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa isyan edince çaresiz kalan Sultan II. Mahmut, Çar I. Nikola’dan yardım istedi. Rusya için ise Osmanlı Devletine müdahale fırsatı doğmuştu. Rus kuvvetlerinin İstanbul’a gelmesi Fransa ile İngiltere’yi telaşa düşürdü ve onların baskısıyla “Hünkâr İskelesi Antlaşması” yapıldı. Çünkü Osmanlı Devletinin Rusya etki alanına girmesini istemiyorlardı. Daha sonra 1840 “Londra Mukavelesi” ile Osmanlı Devleti’nin hakimiyeti 5 Avrupa devleti tarafından ortak olarak tanındı (İngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya ve Prusya). Ancak Çar I. Nikola Konstantinapol’ü (Konstantiniye=İstanbul) eline geçirmek arzusundan vazgeçmiyordu. 1853’te Osmanlı Devleti’ne tekrar savaş açtı. Fakat müttefikleri (bağlaşıkları) Rusya’nın Osmanlı Devleti üzerinde etkisini arttırmasını istemiyorlardı. Neticede müttefikler ile Osmanlının başlattığı 1853 Kırım Savaşı’nda Ruslar yenildi. 1856’da “Paris”te barış antlaşması imzalandı.

I. Petro (1696-1725), Moskova devlet sistemi ve teşkilatında birçok yenilikler yaptı. Devlet sistemi merkezileştirildi. Rusya’nın çehresi ciddi anlamda değişti.1711’de “Senato” kuruldu. Senato üyeleri Çar tarafından seçilmekte idi. Senato’nun, çar seferde iken kanun çıkarmak, uygulamak ve yargı işlerine nezaret etme yetkisi vardı. Sonradan Senato’nun yasama yetkisi kaldırıldı. 1718-1720’de (İsveç devlet örgütü taklit edilerek) Senato’nun kontrolü altında çalışan “kollegiumlar” kuruldu. Eyalet idaresinde de değişiklikler yapıldı. 1708’de Rusya sekiz eyalete (guberniya) ayrıldı. Biz her ne kadar “Deli” diye adlandırırsak da I. Petro’nun “Büyük” diye atanması boşuna değildir. Çünkü o ülkesinde birçok reformlar yapmış, Rusya’yı Avrupa ülkeleri seviyesine çıkarmıştı. II. Katerina tahta çıktığı zaman (1762) Rusya idari bakımdan 20 eyalete (guberniya) ayrılmıştı. 1755’te çıkarılan yeni bir kanunla 300-400 bin nüfusun yaşadığı saha “guberniya” olarak tespit edildi. Böylelikle Rusya 50 vilayete bölündü ve her vilayet başına bir vali (gubernator) getirildi. 1785’te çıkarılan bir kanunla “dvoryan”lara bir cemiyet halinde faaliyet hakkı tanındı.

Rusya’da en başta köylüler olmak üzere, dvoryanlar (asiller), memurlar, şehirliler, tüccarlar, askerler ve ruhaniler gibi sınıflar mevcut idi. 1917’nin sonunda Rusya İmparatorluğu topraklarında nüfusun 4/5’i, hepsi de çiftçilikle uğraşmamasına rağmen, köylü addediliyordu.Bu usul XVI. Yüzyılda değişti. “Udel” (yurt) sitemi geldi. Knezler siyasi durumlarını güçlendirmek için asker toplamak maksadıyla, diğer “Udel”lerden boyarları ve serbest kimseleri kendi hizmetlerine almaya giriştiler. Yeni gelenlere “votçinalar” (knezlere ait mülkler) dağıtılmaya başlandı. Devlet, verdiği topraktan belli bir miktar asker sağlanması mecburiyetini koymuştu. Devlet toprağı verilmesi ile “pomestye” (timar) sistemi ortaya çıktı. Araziler babadan oğula geçmiyordu. Bu cins toprak sahiplerine “pomeşçik” (çiftlik sahibi), “deti boyarskiye” (boyar çocukları) ve “dvoryane” (saraya mensup kimseler) deniliyordu. Tımar sisteminin yerleşmesiyle devletin topraklarının büyük bir kısmı “pomeşçik”lerin eline geçti ve köylüler gitgide çiftlik sahiplerine bağlı bir duruma düştüler ve bir “mir”den başka birine gitme imkanını kaybettiler. Köylüler bulundukları yerlerde kütüklere kaydediliyorlardı. Bu gibilere “yazılı” (bağlı) denildi. “Yazılı” olmayanlar serbestçe yer değiştirebiliyorlardu. Ancak çiftlik sahiplerinden aldıkları borçlar, tohumluklar veya büyükbaş hayvanlarla daha fazla çiftlik sahiplerine bağlanmaya başladılar. Neticede “yazısız” köylülerin sayısı azaldı.

Opriçnina, IV. İvan 1564’te memleketi “yemeşçina” ve “opriçnina” diye ikiye böldü. “Opriçnina”, IV. İvan’ın şahsi mülkü sayılıyordu. Onun memurları bu bölgede zulüm yaparak boyarları dağılmaya mecbur ettiler. 1572’de de idari güç çarın seçtiği dvoryanlar eline geçti.