Moğol-Türk (Altın Orda) Dönemi

Han (unvan). Moğolcada Han, Türkçede kağan olan bu unvan Cengiz Han’ın Büyük Han seçilmesi ile şöhret kazandı. Ancak Cengiz soyundan gelenlerin bu unvanı kullanma hakları vardı. Örnek olarak Cengiz soyundan gelmeyen Timur’un unvanı Emir Timur idi. Osmanlı padişahları bu unvanı Kırım Hanlığını ele geçirdikleri için kullanmışlardı.

Harezm (bölge). Başkenti Ürgenç olup, 2.400 km. uzunluğundaki Amu Derya’nın (Türkçe Ceyhun, Batı dillerinde Oxus) Hazar denizine dökülen bölgedir. Ortaçağlarda kanalarla sulama yapıldığından zengin tarım ürünleri üreten, İpek Yolunun geçtiği zengin bir bölge idi. Cengiz Han’ın burayı ele geçirmesine kadar Harezmşah Devleti hâkimiyetindeydi. Bugün Özbekistan’ın bir parçasıdır.

ıpçaklar (topluluk, kabile).Batılıların Kuman, Arapların, Kıfçak, Rusların Polovets (Polovtsi) ve Türklerin de Kıpçak dediği bu kavim Orta Asya’dan bugünkü Güney Rusya bozkırlarına göçmüştür. IX-XI. Yüzyıllarda çok etkili olmuştur. O dönemde Kıpçak Türkçesi gelişmiştir. Bugün kuzeydeki Türkilerde Tatar, Başkurt, Kazak, Kırgız, Nogay, Altay gibi uluslar dillerini bu Kıpçak unsuru ile geliştirmişlerdir.

İdiil Bulgar (topluluk, kabile). Proto (ön) Bulgarların devamı olan Türk soylu Bulgarlar IV. Yüzyılda Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyine göçmüşlerdir. Kısa bir süre Büyük Bulgarya’yı kurmuşlardır. 681’de güneyde Tuna Bulgar Devleti ve aynı yıllarda kuzeyde İdil-Kama Bulgar Devleti, (bugünkü Rusya Federasyonunun İdil boyunda) kurulmuştur. 922 yılında bu Bulgar devletinin yöneticisi Almas resmen İslamiyet’i kabul etmiştir. Böylece bu dini kabul eden ilk Türk Devleti olmuştur. Altın Orda 1237’de bu devleti kendine bağlamıştır. Tuna Bulgar Devleti hükümdarı 864 Bizans’ın etkisi ile Ortodoks mezhebini kabul etti ve Boris adını aldı. Bugünkü Bulgarların adlarının dışında Türklük ile ilgisi yoktur.

Kafkas dağlarının kuzeyinde Dnyestr ile İrtiş ırmakları arasında kalan bölgenin tarihi adıdır. Kıpçak çölü veya bozkırı anlamına gelir. IX. yüzyıldan XIII. yüzyılla kadar göçebe Kıpçak boyları çok etkili olduğundan bölgeye bu ad verilmiştir.

Knez (unvan). Knez (kyaz) Slav dillerinde soyluluk (asalet) unvanıdır. Prens, bey, hakim anlamlarına gelir. Bu sözcükten knezlik (knyajestvo) üretilmiştir. Rus soyluları knezlik statülülerini ve unvanlarını 1917 Ekim Devrimine kadar taşımışlardır. Çarlık Rusya’sı Altın Orda soyundan gelen asillerin de bu knezlik unvanlarını kullanmalarına izin vermişti.

İlk olarak İdil Bulgarlarına karşı sefere çıkıldı. 1237 yılının sonbaharında baş-kent Bulgar ele geçirildi, ardından da Kıpçak Beyi Baçman yakalandı.

Moğollar, Hazar Denizi’nin kuzeyinden, Aral Gölü yakı-nından Harzemşah’a, yani daha sonra Türkistan adını alacak bölgeye gittiler. Bu harekat Moğolların Avrupa’daki ilk seferleri oldu ve ünleri yavaş yavaş Avrupa’ya da yayıldı. Asıl ünleri bugün Rusya ovaları olarak bilinen Deşti Kıpçak (Kıpçak Çölü) ve Bulgar ülkesinde 15 yıl sonra yapacakları büyük seferden sonra yayılacaktı. Çünkü Cengiz’in torunu Batu Han tarafından kurulan Altın Orda İmparatorluğu buraları XVI. Yüzyıla kadar yönetecekti.

Novgorod

Moğol örfüne göre, küçük oğlan aile başkanı seçilerek, babasının ülkesinde kalırdı. İşte bu bölge tarihte az bilinmekle birlikte Ak Orda adını almıştı.

İrtiş ve Amu Derya’nın komşu bölgeleri (bugünkü Kazakistan ve Özbekistan) Çağatayların olup Mavi Orda adını almıştı.

Batu’nun hakim olduğu Volga (İdil) boyu ve Sibirya ise Altın Orda adıyla tanındı.

Tatar (kabile, ulus). Tatar adına eski Çin kaynaklarında ve VIII. Yüzyıla ait Göktürk (Orhun) yazıtlarında da rastlanmaktadır. Bir Türk kabilesi olasılığı yüksektir. Tarihte Dokuz Tatar, Otuz Tatar adları ile de tanınmışlardır. Cengiz Han’ın düşmanı olan bu boy Orta Asya’daki diğer göçebe kabileler gibi onun hakimiyeti altına girdiler. Dolaysıyla Cengiz’in ordusunda hizmet eden çok sayıda Tatarlar vardı. Tahminlere göre Batıya, yani Deşt-i Kıpçak (bugünkü Rusya), Volga (İdil) boyu ve Avrupa içlerine sefer yapan Batu Han güçleri arasında da çok sayıdaydılar. Dolayısıyla düşmanlar Moğol ordusunu Tatar olarak algıladılar ve Rusya ile Avrupa’nın diğer ülkelerinde Tatar adı yayıldı. Bugün Rusya Federasyonunda Tatarların ancak % 25’nin yaşadığı Tataristan adlı Cumhuriyetleri vardır. Rusya’nın değişik bölgelerinde yaşayan Tatarların toplam sayısı 5,5 milyondur ve Ruslardan sonra en kalabalık ulustur. Ukrayna’da (ve bilhassa Özbekistan’da) ise Kırım Tatarları bulunmaktadır. Kırım Hanlığı yıkılınca XVIII. ve XIX. Yüzyılda milyonlarca Kırım Tatarı Osmanlı topraklarına sığınmıştı.

İki buçuk yüzyıl

Muhtemelen Batu’nun ordusundaki Türk kökenli Tatar askerlerinin çoğunlukta olması bütün Moğolların Batılılar tarafından Tatar olarak adlandırılmalarına neden olmuştur.

Batu’dan sonra Berke, Berke’den sonra Möngke Timur Timur Altın Orda Hanı oldu.

1380’de Don Nehri yakınında Kulikovo Pole’de (Kulikov Tarlası) Altın Orda ve Rus orduları arasındaki savaşta Altın Orda ilk defa mağlubiyete uğrar.

Devletin çözülme döneminde beş Hanlık (Kazan, Kasım, Kırım, Astrahan ve Sibir) ortaya çıkmıştır ve hepsinin başında Cengiz soyundan gelenler bulunmaktadır.

Büyük Knez Vasiliy 1450’de Oka Nehri boyundaki Gorodets şehrini ve çevresini Yakup ile Kasım’a verdi. Neticede Gorodets şehri etrafında Kasım Hanlığı kurulmuş oldu (1445).

Rusya’nın Osmanlı Devleti ile ilk münasebeti de III. İvan zamanına rastlar. 1492’de Rus knezinin ilk mektubu Osmanlı padişahı II. Bayezid’e ulaştı ve 1497’de Mihail Pleşçeyev adlı ilk Rus elçisi İstanbul’a geldi.

1391’de İdil Nehri civarında Kundurca’da ve 1395’te Kafkasya’daki Terek ırmağında Toktamış Han’ın Emir Timur tarafından mağlup edilmesi devleti ciddi olarak sarstı.

1220-1252) (seyyah): Fransız Kralı Lois IX. tarafından Tatarları Hıristiyanlığa davet için görevlendirilen Rubruk Altın Orda’da Batu Han, onun talimatı ile ise Moğolistan’a gitmiş. Burada başkent Karakum’da Möngke Han’la görüşmüştü. 1253-1257 yılları arasında süren yolculuğundan sonra hazırladığı eserde Cengiz Han İmparatorluğu hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Eseri çok önemlidir.

Altın Orda’da yüksek sınıfı, değişik guruplara ayrılan asiller teşkil ediyordu. En yüksek gurubu Oglan’lar ile büyük, orta ve küçük beyler (Arapça emirler) meydana getiriyordu. Bundan sonra zeamet sahibi Ulus beyi ve İncu beyleri gelmekteydi.

Muhtemelen bunlar, yerli beylerdi (İl bey). Tarhan’lar (Darhan) ise bir muharebede veya başka şekilde gösterdikleri yararlılıklar için vergilerden muaf tutulan, han’ın yanına serbestçe girip çıkabilen ve ancak işledikleri dokuzuncu suçtan sonra cezalandırılabilen şahıslardı. Cengiz yasasına göre yakın akrabalara verilen bir ayrıcalıktı. Vergiden muaf tutuldukları için gene onlar gibi vergiden muaf tutulan Rus ve Müslüman din adamları ile eşit sayılıyorlardı. Asaletleri tasdik edilenlere “Paiza yarluğlu Tarhan” denirdi.

Altın Orda’nın başında, ancak Büyük Han’a karşı sorumlu olan ve her türlü haklara sahip bulunan Han mevcuttu.Han ülkesinde bulunmadığı zamanlarda prenslerin birine naipliği (vekiliğe) devredebilirdi. Han’ın çevresinde bir şûra bulunmakla birlikte, Han bunların tavsiyelerine hiç bir şekilde uymak zorunda değildi.

XIV. asrın ortalarında kaynaklar Kıpçak ülkesinin en yüksek idaresinin tek bir şahısta değil de dört Ulus Emir’inin elinde olduğunu kaydederler. Bu dört emir arasında da makam farkı mevcut olup, en yükseğine (Beyler Beyi Arapça: Emîrü’l-ümera) Naibü’l-Kaan (Han vekili) unvanı verilmekteydi.Sağ kanat emiri (Emirü’l-meysere) ve sol kanat emiri (Emirü’l-meymene) daha ziyade askerî bir unvanı temsil eder ve fakat onların adı hutbelerde Han’dan sonra belirtilirdi.

Daruga (Vilayetler), Tümenler (bölgeler), şehirler ve köyler için ayrı idareciler mevcuttu. Han’ın emirleri, elçiler (elgi-yalavac), mâlî ve posta işleri için de çok sayıda memurun görevlendirildiği bilinmektedir. Pazar gözetici (Bazarda turgan), koşucu (Yalavaç), çığırtkan, toplayıcı (Rusça: Sobiratel), hakim (yasaul) ve yazıcı (Bek Bitikçi) gibi daha düşük seviyelerdeki memurlar da bulunuyordu.

Tamga (damga). Her Türk, Moğol ve başka boyların kendilerine has tamga/damgaları bulunurdu. Tamga mülkiyeti belirtmek için kullanılırdı. Daha sonra hanların veya değişik yöneticilerin kendilerine has tamgaları resmi ve özel yazışmalarda kullanılmaya başlandı. Vergi anlamında da kullanılan tamga bizde de damga vergisi şeklinde mevcuttur.

Altın harflerle

Kadınlar kalım (başlık) karşılığı evlendirilirlerdi. Kan akrabalığı olanlar evlenemezdi. Erkek, kardeşinin (ağabeyinin) veya babasının dul eşi (annesi olmamak şartı ile) evlenmek zorunda idi. Erkeğin zina yapması (en azından Moğol hukukunun geçerli olduğu dönemde) ölüm cezası ile sonuçlanırdı.Çok kadınla evlilik (özellikle ileri gelenlerde) adetti ve İslâmî dönemde de bu âdet devam etti. Batu’nun on altı veya yirmi altı karısı olduğu rivayet edilmektedir.

Moğollarda çocuklar satılabiliyordu, hayatın zorlayıcı şartları sebebiyle bu uygulama oldukça yaygındı. Bu âdet, bilhassa çocukların açlıktan ölmemesi için kullanılıyordu. Bir hayli Müslüman tacirin, Kıpçak ülkesinden çocuk satın aldığı biliniyor. Bu şekilde Memlukler (Kölemenler), ihtiyaçları olan Türk ve Moğol askerlerini temin ediyorlardı.

Tatar orduları seferlerde kendi kendilerini beslemekteydiler. Tabii ki, yiyecek yardımı görmekte ve belli bir maaş almaktaydılar. 1337’de askerin iaşesi için her bir askere iki esir, otuz koyun ve beş at düşmekteydi. Her askerin yemek pişirmek için iki kabı ve eşyalarıyla silahlarını nakletmek üzere bir arabası mevcuttu.

Ordunun taksimatı ondalık sistemine göre olur ve en küçük birliği on kişi teşkil ederdi. Bu ondalık sistem on bin kişilik askerî güçlere kadar aynı düzende giderdi. Bu nevi askeri güçlerin başında bir Bey veya bir Oğlan bulunurdu. Oğlanlar hükümdar ailesinden bir prens, beyler ise bir kabilenin başı veya şöhretli bir komutan idi. Silahlı kuvvetler sağ ve sol kanatlara “unğ kul ve sul kul” ve bunların başında Nogay veya Ediğe bulunurdu

Altın Orda’da para birimi olarak gümüşten kesilmiş ve Saum (Som) denilen sikkeler kullanılırdı.

ltın Orda’da al-tın para yoktu. Dış ticarette bütün şarkta yaygın olan Dinar kullanılırdı. Bir dinar 6 gümüş dirhem (12,5 gr) değerinde idi.

Tenke (para birimi). Bugün Rusçada para anlamında kullanılan Dengi adı Tenke sözünden üretilmiştir. Altın Orda döneminde tenke bir para birimi idi. Bugün dahi Tatarlar yerel konuşmalarında bu sözcüğü kullanırlar. Kazakistan’ın resmi para birimi de tenge’dir

Mühim vergiler olarak tüccar ve zanaatkarlardan alınan Ta m g a (gelir vergisi), köy halkından alınan Kılan ve Hubşir’i (Türkçe: Kobçur) görüyoruz. Tatarlar için diğer halklara nazaran düşük olan Salug adlı kafa vergisi mevcuttu. Ancak bazı sınıflar vergiden muaftı. Bir de yarlıkla muaf tutulanlar vardı, onlara Tarhan denirdi.

Altın Orda en fazla haracı Rusya’dan alırdı. Haraç genelde mal olarak (değerli beyaz ayı, kunduz, samur ve tilki derileri) verilirdi. Bütün erkek nüfus haraç ödemekle yükümlüydü.

Haraçlar genellikle Sabanluk (sapan vergisi) yom (posta masrafı) ve ulak (ulaştırma giderleri kulan (gider) adları altında tahsil edilirdi. Bunun dışında ülkede seyahat eden prensler, elçiler vb. gibi kimselerin masraflarını karşılamak üzere Susun adlı bir vergi de alınırdı. Bunun dışında devletin gelirini köprü geçişlerinden alınan köprülük ve gümrük resimleri teşkil ederdi. Ordunun masrafları için bazen (kadınlardan da) nimar (nemer) denilen özel ver-gilerin alındığı olurdu. Hristiyan evleri Bitikçi’ler tarafından devamlı kaydedilir ve bunlar Daffar (Defter) adlı vergi defterlerinde muhafaza edilirdi.

Posta teşkilatının kendine has bir memurlar zümresi mevcuttu. Yamçı (posta müdürü), köprücü ve yol raçu (köprü ve yol memuru), tuktaul (yol göstergelerine bakan memur), gemici (nehir seyr seferi için görevli memur), sahil muhafızı ve yurtçu (posta noktaları için sorumlu memur) bu posta teşkilatının belli başlı memurları idi.

Kreml (sur). Rusçada şehri çevreleyen sur anlamında kullanılır. Orta çağlarda genelde bütün şehirleri çevreleyen sur veya hendekler bulunurdu. Moskova kreml’i kremlin olarak bilinir. Bunun dışında Novgorod, Astrahan ve Kazan kreml’leri hala sağlam durumdadırlar.

Bu çadırın kendine has özelliği vardı. Yurtlar, yuvarlak ve tepesi kubbe şeklinde olup, tepesinde yuvarlak bir açıklık vardır. Bu dumanın çıkmasına yarardı. Çadırın kenarları beyaz keçe ile (bazen siyah) örtülüdür. Yağmurdan korunmak üzere bu keçe kireç, kemik unu ile sıvanırdı. Bu yurtlar bir defaya mahsus inşa edilir, başka bir yere gidileceği zaman, sökülmeden öküzle çekilen arabalara yüklenirdi. Uzun müddet kalınacaksa, yurtlar toprağa yerleştirilirdi. Çadırların kapısı bir keçe ile örtülür, kapı güneye bakardı. Yurdun içinde erkeğin yeri kapıya bakacak şekilde kuzeyde olurdu. Solunda (doğuda) ise kadın yer alırdı. Çadırın yanında ise araba ve erzaklar bulunurdu, ileri gelenlerin hanımlarının çok sayıda çadırları mevcut olup aynı şekilde Han’ın eşlerinin de iki yüze yakın çadırları vardı.En büyük çadırı ise Han’ın resmi kabullerde kullandığı çadır teşkil ederdi. Arap coğrafyacı İbn Battuta’nın ifadesine göre bu çadır uzaktan bir tepe gibi görünmekte, üstü ise altın plakalarla kaplıydı. Altın Orda tabirini de bundan geldiği hususunda bir görüş bulunmaktadır. Bu büyük çadırın içindeki altınla işlenmiş gümüş kaplı dört ağaç sütun (kolon) çatıyı taşımaktaydı. Aynı me-tallerle kaplı olan sütun başlıkları her ziyaretçinin dikkatini çekmekteydi. Han’ın set üzerinde duran ağaç tahtı da altınla işlenmiş gümüşle kaplı idi. Tahtın ayakları ise saf altından olup, tahtın her yeri kıymetli taşlar ve incilerle süslenmişti