RUSYA TARİHİ - Deneme Sınavı - 3

Bu dönemde Rusya’da oligarşik, kriminal, otoriter ve liberal özellikler taşıyan oluşumların tamamını birarada görmek mümkün olmuştur. O dönemde Rus toplumunun oligarşik boyutunu daha çok yeni zenginler, hükümette Devlet Başkanı’ndan yerel politikacılara kadar her düzeyde hizmet alabilen ve kriminal örgütlerle de işbirliği içinde olup siyasi olarak desteklenen gruplar; kriminal boyutunu oligarşi tarafından kontrol edilen ve pek çok küçük ve orta ölçekli işletmenin kontrolünü elinde bulunduran yasadışı ve organize suç örgütleri; otoriter boyutunu liderin ve bürokrasinin ülkeyi demokratik kurumlara riayet etmeden yönetme eğilimi; liberal boyutunu ise demokratik kurumlar, Parlamento, mahkemeler, görece özgür medya, özel sektör ve bankaların varlığı oluşturmaktadır.

Rus basınında bile Yeltsin’in ikinci döneminin ekonomik ve siyasi durumunu
tanımlamak üzere “nomenklatur kapitalizmi” veya “kriminal kapitalizm” deyimleri kullanılmaya başlanmıştır.

Şok Terapi: Rusya’da 1990’ların başından itibaren Yegor Gaydar ve Anatoli Çubais tarafından uygulanan ve doğrudan pazar ekonomisine geçilmesinin sağlanmasını hedefleyen uygulamalar (devlet planlamasına son verilmesi, fiyatların serbest bırakılması, özelleştirilmesi vs.) bütününü içeren bir programdır.

Öte yandan yine bu dönemde toplumda böyle bir yapının oluşmasına sebep olarak gösterilen “şok terapi” uygulamalarının kısa vadede tüketici refahının azalması, işsizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk üzerindeki olumsuz etkileri de ağır olmuştur.

Bu dönemin hemen başlarında (Aralık 1994) Birinci Çeçenistan Savaşı başlamış ve savaş 31 Ağustos 1996’da imzalanan Hassavyurt Anlaşması ile sona ermiştir

Vladimir Putin iki dönem başkanlık yaptıktan sonra ülkenin en popüler kişisi haline gelmekle kalmamış, Rusya’da “Rusya modeli demokrasi”, “sahte demokrasi”, “Putinizm” ve “demokrasi görünümünde yarı otoriter rejim” gibi kavramlarla anılan yeni bir sistemin de mimarı olmuştur.

Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu başkanı olmasından 31 Aralık 1999’daki istifasına kadar geçen süreyi kabaca üç döneme (1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ayırmak mümkün gözükmektedir. İlk dönem 1993’de Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve Parlamento arasındaki yetki paylaşımından doğan sorunlar yüzünden Parlamento’nun lağvedilmesi ve Parlamento binasının bombalanması ve 12 Aralık 1993’teki referandum sonrasında Rusya’da başkanlık rejimine dayanan Anayasa’nın kabul edilmesiyle, ikinci dönem 03 Temmuz 1996’da Boris Yeltsin’in yeniden devlet başkanlığına seçilmesi, üçüncü dönem ise 31 Aralık 1999’da Boris Yeltsin’in devlet başkanlığından istifası ile sona ermiştir.

Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu başkanı olmasından 31 Aralık 1999’daki istifasına kadar geçen süreyi kabaca üç döneme (1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ayırmak mümkün gözükmektedir. İlk dönem 1993’de Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve Parlamento arasındaki yetki paylaşımından doğan sorunlar yüzünden Parlamento’nun lağvedilmesi ve Parlamento binasının bombalanması ve 12 Aralık 1993’teki referandum sonrasında Rusya’da başkanlık rejimine dayanan Anayasa’nın kabul edilmesiyle, ikinci dönem 03 Temmuz 1996’da Boris Yeltsin’in yeniden devlet başkanlığına seçilmesi, üçüncü dönem ise 31 Aralık 1999’da Boris Yeltsin’in devlet başkanlığından istifası ile sona ermiştir.

Öte yandan yine bu dönemde toplumda böyle bir yapının oluşmasına sebep olarak gösterilen “şok terapi” uygulamalarının kısa vadede tüketici refahının azalması, işsizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk üzerindeki olumsuz etkileri de ağır olmuştur. Ekonomik sorunlar sadece sanayi kesimini değil, tarım, altyapı ve insan kaynaklarını da etkilemiş ve bu yüzden Sovyet döneminden miras kalan barınma, ısınma, ulaşım vs. altyapı da olumsuz etkilenmiştir. Yine bütçeden araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan pay azaldığı için ülkedeki pek çok bilim adamı daha iyi yaşam sağlayabilecekleri ülkelere göç etmek zorunda kalmıştır. Toplumda gizli işsizlik artmış, emekli maaşları ödenemez, sosyal hizmetlere de kolay ulaşılamaz olmuştur.

Sonuç olarak Boris Yeltsin döneminde eski Sovyet alanıyla ilişkiler Batı ile ilişkilerin ardından ikinci sırada kalmış, Primakov’un girişimi bile bu gerçeği tam manasıyla değiştirememiştir. Yeltsin döneminde ABD’ye olan bağımlılık sürmüş, AB ve NATO ile ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Yine Sovyetler Birliği’nin ardılı olması sebebiyle BM Güvenlik Konseyi’nde veto hakkı olan daimi üye bir ülke olarak (ki, Yugoslavya krizinde bu hakkı kullanmıştır) yer alan Rusya, G-7’nin 8. üyesi olmuştur. Öte yandan ABD’ye denge oluşturabilecek biçimde 1990’ların ortalarından itibaren Çin ile ilişkiler (Şangay İşbirliği girişimi ile sembolleşen) geliştirilmeye çalışılmış ama Ortadoğu politikası dâhil ABD’ye yakın politikalar izlenmesi durumundan vazgeçilememiştir.

Rus basınında bile Yeltsin’in ikinci döneminin ekonomik ve siyasi durumunu tanımlamak üzere “nomenklatur kapitalizmi” veya “kriminal kapitalizm” deyimleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu sistemde Boris Brezovski (LogoVAZ), Vladimir Gusinski (Most Bank), Vladimir Potanin (Uneximbank), Aleksandr Smolenski (SBS Agro), Vladimir Vinogradov (Inkombank), Mihail Hodorkovski (Menatep), Rem Vyahirev (Gazprom) ve Vagit Alekperov (Lukoil) gibi kişilerin (oligarkların), finans impratorluklarının ve enerji tekellerinin etkisi büyük olmuştur.

Nitekim Rusya’da yeni dönemin dış politika prensipleri ve öncelikleri Ocak 2000 tarihli Rusya Federasyonu Güvenlik Doktrini, Nisan 2000 tarihli Rusya Federasyonu Askeri Doktrini ve Temmuz 2000 tarihli Rusya Federasyonu Dış Politika Doktriniyle ortaya konulmuştur. “Putin doktrini” olarak da adlandırılan yeni dış politika yaklaşımı daha önce Yevgeni Primakov tarafından da benimsenen yaklaşımın bazı özelliklerini taşımakta ve özellikle de çok kutuplu uluslararası ilişkiler sisteminin oluşturulmasını öncelikli hedef olarak açıklamaktaydı. Bu yeni yaklaşımın en önemli unsurları Rusya’nın ekonomik olarak büyümesinin unsurlarının yaratılması, etrafında dostane ilişkiler yaşayabileceği ülkeler grubu oluşturulması, yakın çevrede yaşayan Rus vatandaşlarının haklarının korunması ve Rusya dışında Rus dilinin ve Rus kültürünün desteklenmesiydi. Hal böyle olunca da eski Sovyet alanı ve BDT ülkeleriyle ilişkiler birinci öncelikli sıradaydı. Bu çerçevede Putin döneminde Rusya’nın bölgeye yönelik en önemli girişimleri arasında Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ)’nün oluşturulması, yeni askeri üslerin açılması (Kırgızistan-Kant gibi) ve bazı bölge ülkeleriyle (Özbekistan, Türkmenistan gibi) yapılan doğalgaz anlaşmaları önemlidir.

Vladimir Putin döneminde Boris Yeltsin döneminin aksine Sovyetler Birliği’nin etkilerinden kurtulma çabasının yerini Sovyetler Birliği dönemindeki sembollere, mitlere geri dönüş çabası almıştır. 2001 yılı başı itibariyle Sovyet ulusal marşı yeni sözlerle kabul edilmiş, devletin bayrağı Çarlık Rusya’sının üç renkli bayrağı olarak kalırken, ordunun bayrağı kızıl olmuştur. Yine Rusya vatandaşları için hazırlanan kimliklere milliyet hanesi eklenmeyerek, etnik kökene bakılmaksızın tüm vatandaşların Rus kimliği ile tanınması sağlamıştır. Rus hükümeti bütün federe cumhuriyetlerde Kril alfabesi kullanılmasına dair karar alarak, Latin alfabesine geçişi de engellemeye çalışmıştır. Yukarıda sözü edilen ve daha çok Rusya’da merkeziyetçiliğe dönüşün hedeflendiği bu politikalar genelde Vladimir Putin’in ilk başkanlık dönemine denk gelmektedir.

Rusya’nın bir diğer iç sorunu ise -özellikle Rus kökenli- nüfusunun göçler ve doğum oranlarının düşmesi sonucunda azalmasıdır. 2004-2009 yılları arasında ülke nüfusu yaklaşık 2 milyon kişi azalmıştır. Yine ülke içinde alkolizm ve AIDS’in yayılması güvenlik sorunu haline gelmiştir.

Rusya’nın ABD ve NATO ile ilişkileri dış politikasının en önemli alanlarından birisini oluşturmaktadır. Bush döneminde ABD’nin Irak’ı hukuksuz şekilde işgal etmesi ve genel anlamda sergilediği saldırgan dış politika iki ülke ilişkilerinin gerginleşmesine neden olmuştur. Rusya ve ABD’de yapılan başkanlık seçimleri sonrası Medvedev ve Obama’nın iktidara gelmesi ile iki ülke ilişkilerinin gelişmesi için olanak sağlayacağı düşünülmüştür. Afganistan’da devam eden NATO harekatına ve uluslararası terör ile mücadeleye Rusya’nın olumlu yaklaşımı, İran’ın nükleer çalışmalarına karşı her iki ülkenin de benzer tutumlar sergilemesi ve nükleer silahların azaltılması yönünde yapılan görüşmeler; bu alanda umut vermeye yeterli olmamıştır. Günümüz itibari ile değerlendirildiğinde, Rusya-ABD ilişkileri, Soğuk Savaş sonrasındaki en gergin dönemini yaşamaktadır. Rusya’nın bu dönemde ABD ve NATO ile NATO’nun genişlemesi, Gürcistan ile 2008 yılı Ağustos ayında yaşanan Beş Gün Savaşı ve Avrupa’da kurulan füze kalkanı konularında karşı karşıya gelmiştir.

Uluslararası hukukun üstünlüğüne değinilerek, ABD’nin Irak’da yaptığı gibi tek taraflı hukuka veya BM kararlarına dayanmayan, her eylemin karşısında olduğu mesajı verilmek istenmiştir. Ayrıca geçmişte olduğu gibi başta Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üyesi devletler olmak üzere Avrasya’nın genelinde Rusya’nın etkinliğinin artırılması öngörülmüştür. Yurtdışında yaşayan Rus kökenli kişilerin Rusya dış politikasında özel önem içerdiği ve bu kişilerin her türlü haklarının Rusya tarafından korunacağı yine aynı konsept içerisinde yer almıştır. Bununla birlikte dünya ekonomisiyle tam bütünleşme ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeliği önemli hedefler olarak belirlenmiş ve 2011 yılı sonunda Rusya DTÖ üyesi olmuştur.

“Şok terapi” uygulamalarının kısa vadede tüketici refahının azalması, işsizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk üzerindeki olumsuz etkileri de ağır olmuştur. Ekonomik sorunlar sadece sanayi kesimini değil, tarım, altyapı ve insan kaynaklarını da etkilemiş ve bu yüzden Sovyet döneminden miras kalan barınma, ısınma, ulaşım vs. altyapı da olumsuz etkilenmiştir. Yine bütçeden araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan pay azaldığı için ülkedeki pek çok bilim adamı daha iyi yaşam sağlayabilecekleri ülkelere göç etmek zorunda kalmıştır. Toplumda gizli işsizlik artmış, emekli maaşları ödenemez, sosyal hizmetlere de kolay ulaşılamaz olmuştur. Rus basınında bile Yeltsin’in ikinci döneminin ekonomik ve siyasi durumunu tanımlamak üzere “kriminal kapitalizm” deyimleri kullanılmaya başlanmıştır. Doğru yanıt D'dir.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasını takip eden süreçte Rusya’nın milli çıkarlarının, milli kimliğinin tanımlanması konusunda ülkede Batıcı ve Avrasyacı fikirleri savunan iki temel farklı görüş ortaya çıkmış ve bu görüşler yerini zamanla pragmatik milliyetçi fikirlere bırakmıştır. Doğru yanıt A'dır.

Yönetim kadrolarındaki eski istihbarat ve askeri uzmanlarının hakimiyetine siloviki denilmektedir. Doğru yanıt C'dir.

Putin’in oligarklarla mücadelesi, oligarkların edinmiş oldukları mal varlığının tasfiyesinden ziyade Boris Yeltsin döneminde medya patronları olarak da elde ettikleri gücü siyasette Putin’in karşısında kullanmalarını engellemeye yönelikti. Nitekim Boris Berezovski (ORT) ve Vladimir Gusinski (Media-Most) ellerindeki medya organları aracılığıyla Putin’e karşı muhalefet yapmaya kalkışmış, ancak daha sonra haklarında açılan davalar ve aldıkları cezalardan dolayı Berezovski Londra’ya, Gusinski İspanya’ya kaçmıştır. Muhalefete maddi yardım sağlayıp, bir sonraki seçimlerde de devlet başkanlığına adaylığını koyacağını açıklayan Mikhail Hodorkovski ise hakkında açılan yolsuzluk davası sonucunda mal varlığına el konularak hapse atılmıştır. Doğru yanıt E'dir.