RESTORASYON VE KORUMA İLKELERİ

Anıtların bozulmasında karmaşık ilişkili iç etkenler söz konusudur. Yapının yeri ve konumu, zemin özellikleri, zaman içinde değişen çevresel koşullarda ilk tasarımın olumsuz etkileneceği durumlar, sonraki müdahalelerin ve değişen çevre koşullarının bina bünyesinde oluşturduğu hassasiyet ve yıpranma yapının bozulmasına sebep olan iç etkenler olarak belirlenmektedir.

Nem etkisi dış etkendir.

İÇ ETKENLER
Anıtların bozulmasında karmaşık ilişkili iç etkenler söz konusudur. Yapının yeri ve konumu, zemin özellikleri, zaman içinde değişen çevresel koşullarda ilk tasarımın olumsuz etkileneceği durumlar, sonraki müdahalelerin ve değişen çevre koşullarının bina bünyesinde oluşturduğu hassasiyet ve yıpranma yapının bozulmasına sebep olan iç etkenler olarak belirlenmektedir.

Doğal afetler dış etkendir.

Nem oranının alçalıp yükselmesi, özellikle iç mekânlardaki yapı elemanları ve bezemelerde ahşap, renkli ve boyalı dokuma, kâğıt ve deri gibi organik malzeme üzerinde olumsuz etki yapar. Yüksek nem metallerde de korozyona neden olur.

Zemin dayanımının
düşük olması, homojen olmaması ya da zaman içinde yakın çevredeki zemin
yapısının değişimi gibi nedenler, üst yapıda farklı oturma nedeniyle çatlaklar ve
ayrılmalara sebep olabilir. Zeminin homojen olmaması ilk yapımdaki durumdan
kaynaklanabileceği gibi sonradan oluşan nedenlerle (maden ocakları üzerindeki
alanlar, yükselen-alçalan yeraltı suları nedeniyle eriyen kireç taşlarının oluşturduğu
zemin boşlukları, çevrede açılan daha derin temel çukurları nedeniyle zemin
suyunun yer değiştirmesi gibi) zeminde kısmi boşluklar ve çökmeler oluşturarak
üst yapıyı olumsuz etkilemekte ve zaman içinde sorun yaratabilmektedir. Yapının,
zeminde başka bir yapının duvarları üzerine inşa edilmiş olması üst yapının homojen
davranışını zaman içinde bozabilir.

Vandalizm, korunması gerekli kültür varlıklarının kasıtlı olarak tahrip edilmesidir.
Tarihsel süreç içinde kültürel sınırlar coğrafi sınırlarla örtüşmemektedir.
Özellikle, sınırları değişen ya da parçalanan uygarlıklara ait olan anıtlar yeni yönetimlerce
kasıtlı olarak yok edilmeye ya da değiştirilmeye çalışılmaktadır. Oysa,
anıtlar evrensel değerlerdir ve devletler sınırları içinde bulunan anıtları korumakla
yükümlüdür. Ulusal yasalar, uluslararası denetim, yaptırım, tüzükler ve tavsiye
kararlarına karşın ne yazık ki, insanların günümüzde anıtlara verdiği zarar önemli
bir bozulma etkenidir.

Duvarda çatlak oluşu iç etkenlere bağlıdır, zemin özellikleri konusunda detaylı anlatılmıştır.

Bayındırlık Etkinlikleri
Kentlerin merkezinde yer alan tarihi çevreler ve anıtlar çeşitli bayındırlık hareketlerinin
baskısı altında kalabilmektedir. Yol açma ya da genişletme, yeni meydan
ve kıyı düzenlemeleri gibi imar uygulamaları aynı zamanda kültür varlıkları için
kısmen ya da tamamen yok olma riski oluşturabilmektedir.

Mevsimsel ısı değişiklikleri, günlük ısı değişiklikleri, kızıl ötesi ışınlar, yıllık yağış miktarı, yeraltı suları ve zemindeki nem, buzlanma ve don anıtların bozulmasına sebep olan doğal iklimsel etkenlerdendir.

Duvarlar üzerindeki kaplamaların bozulması, metallerde korozyon ve yüzeyde tuzlanma gibi bozulmalar nem etkisi ile oluşur.

İlk Tasarımda Varolmayan Çevresel Koşullar
Anıtın ilk tasarımı ve taşıyıcı sistemi, zaman içinde değişen çevresel koşullar ve
müdahaleler nedeniyle bir ölçüde yetersiz kalabilir. Yapı, mevcut durumu ile incelenirken
özgün plan geometrisi ve taşıyıcı sistem özelliklerini ne ölçüde koruduğu
konusu önemlidir. Anıtların inşa edildikleri dönemde var olmayan trafik, titreşim
gibi çevresel koşullar günümüzde teknolojiye bağlı olarak değişmekte ve yapıları
olumsuz etkilemektedir. Sürekli titreşim yaratan ağır trafik etkisine maruz kalan
bir anıtın yığma kargir taşıyıcı sisteminin zaman içinde olumsuz etkileneceği uzmanların
tespitidir.

Tarihi gelişim süreçlerinin tanığı olan mimari mirasın uluslararası standartlara göre ve uygun bir biçimde korunması ve yönetimi sorumluluğu uluslararası tüzüklerde yer alan önemli bir konudur (Ahunbay, 2011: 181). Koruma konusunda yapılması gereken çalışmaların ilk adımı anıtlarda bozulmaya sebep olan nedenlerin araştırılmasıdır. “Titiz araştırmalara olanak sağlamak”, 1931 tarihli Carta del Restauro’da belirtilmiş önemli bir yaklaşım tanımıdır.

İÇ ETKENLER Anıtların bozulmasında karmaşık ilişkili iç etkenler söz konusudur. Yapının yeri ve konumu, zemin özellikleri, zaman içinde değişen çevresel koşullarda ilk tasarımın olumsuz etkileneceği durumlar, sonraki müdahalelerin ve değişen çevre koşullarının bina bünyesinde oluşturduğu hassasiyet ve yıpranma yapının bozulmasına sebep olan iç etkenler olarak belirlenmektedir.

Anıtın üzerine oturduğu zeminin yapısı ve niteliği, onun taşıyıcı sistemi, malzemesi ve yapı elemanlarının korunma durumunda etkilidir. Zemin dayanımının düşük olması, homojen olmaması ya da zaman içinde yakın çevredeki zemin yapısının değişimi gibi nedenler, üst yapıda farklı oturma nedeniyle çatlaklar ve ayrılmalara sebep olabilir. Zeminin homojen olmaması ilk yapımdaki durumdan kaynaklanabileceği gibi sonradan oluşan nedenlerle (maden ocakları üzerindeki alanlar, yükselen-alçalan yeraltı suları nedeniyle eriyen kireç taşlarının oluşturduğu zemin boşlukları, çevrede açılan daha derin temel çukurları nedeniyle zemin suyunun yer değiştirmesi gibi) zeminde kısmi boşluklar ve çökmeler oluşturarak üst yapıyı olumsuz etkilemekte ve zaman içinde sorun yaratabilmektedir. Yapının, zeminde başka bir yapının duvarları üzerine inşa edilmiş olması üst yapının homojen davranışını zaman içinde bozabilir. Geleneksel sistemde inşa edilmiş yapılarda sonradan oluşabilecek bir diğer sorun da, zemin suyunu denetlemek üzere yapılmış olan özgün drenaj sisteminin bozulması nedeniyle yapının, nemli zemin üzerinde kısmi çökmeye uğramasıdır

DIŞ ETKENLER Doğal Afetler Öngörülemeyen volkanik patlamalar, gaz püskürmeleri, deprem, toprak kayması, fırtına, yıldırım, hortum, kasırga, tayfun, sel, su baskını, tsunami, gelgit hareketleri, çığ ve beklenmeyen don gibi doğa olayları korunması gerekli çevrelere ve anıtlara zarar vererek hasar görmelerine sebep olmaktadır. İtalya’da M.S. 79 yılında Vezüv yanardağının patlaması sonucunda çıkan gazlar ve küller altında kalan Pompei kenti kazılarla kısmen ortaya çıkarılmıştır

Nem Etkisi Anıtlarda bozulmaya sebep olan nem ve ısı değişiklikleri çoğu kez dış etkenlerle bağlantılıdır. Havadaki nem, yağışlardan, göl, nehir ve denizlerden, ıslak zeminden, duvar yüzeylerinden, kapilarite/kılcallık ile duvarlardan yükselen sudan, yağmur oluğu ve su borularından, yapıdaki su tesisatından, bina içindeki insanların terleme ve nefesinden, temizlik sırasındaki su kullanımından ve soğuk yüzeylerdeki yoğuşmadan kaynaklanabilir.

Dış ve iç mekânlardaki ısı farklılığı aynı zamanda ısı geçişini sağlar. Nemli ortamdan kuru ortama buhar geçişi olur. Kışın sıcak iç hava soğuk dış havadan daha çok su buharı taşır ve havadaki su buharı geçirgen yapı malzemeleri sayesinde içten dışa geçer. Yazın ise iç ve dış hava nemi arasında denge vardır. Yüzeyi kaplı duvarlarda asıl duvar ile kaplama arasındaki nem ise duvarlar üzerindeki çini ve ahşap kaplamalar, freskler ya da alçı bezemelerin bozulmasına sebep olacaktır. Kalın duvarlarda sebebi anlaşılamayan nem sorunlarının incelenmesinde drenaj sistemlerinin bina temel duvarları ile ilişkisi de araştırılmalıdır. İç mekânlarda nem oranı ve değişkenlik hızı bozulmada önemli bir etkendir. İç mekânda hava her zaman doyum noktasında bulunmaz. Belli bir sıcaklıkta 1 m3 havanın içerdiği su buharının ağırlığı mutlak nem olarak isimlendirilir. Bağıl nem ise, mutlak nemin doygunluğa oranıdır. Yani havada bulunan nemin, o andaki sıcaklıkta doymuş halde bulundurabileceği neme oranıdır. Sıcaklık yükseldiğinde bağıl nem azalır, sıcaklık düştüğünde bağıl nem fazlalaşır. Nem oranının alçalıp yükselmesi, özellikle iç mekânlardaki yapı elemanları ve bezemelerde ahşap, renkli ve boyalı dokuma, kâğıt ve deri gibi organik malzeme üzerinde olumsuz etki yapar. Yüksek nem metallerde de korozyona neden olur.

Bir diğer bozulma nedeni ise suyun duvarlarda kapiler hareketidir. Kapiler yolla duvarlarda yükselen su ile birlikte çözülebilir tuzlar yüzeye taşınır ve suyun buharlaşması sonucunda ise tuzlar malzeme yüzeyinde kalarak bozulmaya sebep olur (Resim 4.11). Ayrıca, zemine oturan ahşap döşemelerde de iyi havalandırma yapılmamış ise zemindeki nemden dolayı ahşap malzemede mantar ve canlı organizmaların oluşumu önlenemez.

19. yüzyılda Boğaziçi’nde inşa edilen kargir Çırağan Sarayı da 20 Ocak 1910 tarihinde geçirdiği bir yangın sonucunda kullanılamaz hale gelmiş, 1980’lere kadar harap haliyle kalmıştır.

II. Dünya Savaşı ve Bosna Savaşı’nda Avrupa’nın birçok kenti, Ortadoğu Savaşı’nda Beyrut ve son olarak Körfez Savaşı’nda Irak’ta binlerce insan hayatının yok olmasının yanısıra çok sayıda anıtın da geri dönülemez biçimde tahrip olduğu bilinmektedir. Bosna savaşı sırasında Mostar’da yıkılan 16. yüzyıl köprüsü (Resim 4.27) mevcut veriler ışığında yeniden yapılmıştır.

Taşınmaz kültür varlıklarının korunmasında en önemli sorun, yapılacak müdahalenin niteliğidir. Anıtlarda yapılacak müdahalenin niteliğini ve derinliğini ise bozulma etkenlerinin doğru saptanması belirlemektedir. Müdahale öncesinde hasar ve bozulmaların nedeni olan etkenler iyi anlaşılmalı ve taşıyıcı sistemin müdahaleden sonraki durumunun analizi için dikkate alınacak konular uzmanlarca irdelenmelidir. Zira, önerilecek müdahalelerin niteliği ve niceliği bu değerlendirme sonucunda saptanır. Bu konu, 21.07.1983 tarih ve 2863 sayılı koruma yasası kapsamında yürürlükte olan ilke kararında da belirtilmiştir. 05.11.1999 tarih ve 660 sayılı İlke Kararı’nda, “Fiziksel Durumun Değerlendirilmesi: Yapısal bozulma ve deformasyonlar, malzemeye yönelik bozulma ve deformasyonlar (taşıyıcı sistem, dolgu malzemeleri, kaplama ve örtü malzemelerinin temel sorunları, gerek yazılı gerek çizimler üzerinde ifade edilecektir”, şeklinde açıklanmıştır. “Yapının Analizi” bölümü ise, “yapıya çeşitli dönemlerde yapılan müdahalelerin ayrıştırılması, yapıda bugün olmayan mekan ve/veya elemanlara ilişkin bilgi ve izler” şeklinde ifade edilmiştir.

Ayrıca, dolgu zeminlerin üzerinde inşa edilen binalarda da titreşim zararlıdır ve yapının temelini zayıflatarak üst yapının olumsuz etkilenmesine sebep olmaktadır. Trafik titreşimlerinin binaların ömrünü kısalttığı yapılan araştırmalarla kanıtlanmıştır.

Doğal Afetler Öngörülemeyen volkanik patlamalar, gaz püskürmeleri, deprem, toprak kayması, fırtına, yıldırım, hortum, kasırga, tayfun, sel, su baskını, tsunami, gelgit hareketleri, çığ ve beklenmeyen don gibi doğa olayları korunması gerekli çevrelere ve anıtlara zarar vererek hasar görmelerine sebep olmaktadır. İtalya’da M.S. 79 yılında Vezüv yanardağının patlaması sonucunda çıkan gazlar ve küller altında kalan Pompei kenti kazılarla kısmen ortaya çıkarılmıştır (Resim 4.6). Deprem, ne zaman olacağı kesin olarak bilinemeyen doğa olaylarından biridir (Resim 4.7). Bu konuda alınabilecek önlem, anıtların tüm ayrıntıları ile belgelenmesi, depreme dayanım gücü ve yıkılma risklerinin araştırılması, zayıf bölgelerinde deprem hasarını en aza indirecek onarım çalışmalarının yapılmasıdır. Depremde duvarlardaki çatlaklar gerilme yoğunluğu yüksek olan bölgelerde meydana gelir. Kapı ve pencere kenarındaki çatlaklar duvar düzlemine dik eğilme ya da düzlemi doğrultusunda oluşan kayma gerilmeleri nedeniyle oluşur (Arun, 2011:5). Yapı tasarımında basit ve simetrik biçimler yükün düzenli dağıldığı biçimlerdir. Anıtların koruyucu bakım programları kapsamında, tasarımdaki zayıf bölgeler, yüksek kuleler, minareler gibi uzun süreli sismik hareketlerden etkilenecek yapı kısımları için risk haritası oluşturulması yararlı olacaktır.

Vandalizm Vandalizm, korunması gerekli kültür varlıklarının kasıtlı olarak tahrip edilmesidir. Tarihsel süreç içinde kültürel sınırlar coğrafi sınırlarla örtüşmemektedir. Özellikle, sınırları değişen ya da parçalanan uygarlıklara ait olan anıtlar yeni yönetimlerce kasıtlı olarak yok edilmeye ya da değiştirilmeye çalışılmaktadır. Oysa, anıtlar evrensel değerlerdir ve devletler sınırları içinde bulunan anıtları korumakla yükümlüdür. Ulusal yasalar, uluslararası denetim, yaptırım, tüzükler ve tavsiye kararlarına karşın ne yazık ki, insanların günümüzde anıtlara verdiği zarar önemli bir bozulma etkenidir