RESTORASYON VE KORUMA İLKELERİ

II. Dünya Savaşı sonrası, koruma konusunda ortaya çıkan sorunlar, uygulamalar, 25-31 Mayıs 1964’te yapılan “Tarihi Anıtların Korunması ile ilgili Mimar ve Teknisyenlerin II. Uluslararası Konferansı Venedik'te ele alınmıştır.

Floransa Tüzüğünde ele alınmıştır.

Lahey Sözleşmesi, kültürel mirasın savaş öncesi ve savaş ortamında korunması için neler yapılması gerektiğine dikkat çeker.

Somut kültürel miras, anıt, tek yapı, yapı grupları, tarihsel yerleşmeler, peyzajlar ve bunlara ait tüm bileşenleri kapsar.

Kaya mezarları, yazılı, resimli ve kabartmalı kayalar, resimli mağaralar, höyükler, tümülüsler, ören yerleri, akropol ve nekropoller taşınmaz kültür varlıklarındandır.

Tarihi Sit, uluslararası ya da ulusal tarihler açısından önemli olaylara sahne olması nedeni ile korunması gerekli bulunan alanlardır.

Çağın toplumsal yapısı özellikleri bağlamında, kültür varlığı taşınmaza yapılması gerekli müdahaleleri içeren koruma işlemi yenileme olarak adlandırılır.

Ayıklama, Taşınmazın, tarihsel belge değeri olmayan ve özgünlüğünü bozan eklerin kaldırılması işlemidir.

Çanakkale Savaşı’nın geçtiği alanlar, Gelibolu yarımadası ve Çanakkale Boğazı tarihi sittir.

Köy kahvesi, köy meydanı, cami/kilise, mezarlık, değirmen, çeşme vb. köyün ortak kullanım alanları, konut mekân organizasyonu, ahır, depo, işlik mekânları ve bunların kullanım biçimi kırsal sitin önemli değerleri içerisindedir.

Tarihsel süreçte olgunlaşan bilinçli yaklaşım sonucu ortaya çıkan koruma ise önceki uygarlıkların yarattığı kültürel değerleri yaşatmak ve gelecek kuşaklara aktarmak kaygısı taşımaktadır. Bu anlamdaki koruma, toplumsal yaşama ilişkin somut olmayan (soyut) ve somut kültürel mirasın sürdürülebilirliğini sağlamak için, çeşitli nedenlere bağlı gelişen iç ve dış tehditlere karşı güvence altına alınmasını amaçlamaktadır.

Bu ortamda, bir taraftan koleksiyonculuk, müzecilik, turizm, arkeoloji bilimi vb. koruma kültürüne dayanak oluşturan alanların temelleri atılmıştır. Diğer taraftan eski eserleri korumak için onların belgelenmesi, taklit edilmesi, restorasyonlar koruma pratiğine ilişkin eylemler ortaya çıkmıştır. Bu konudaki önemli girişimlerden biri, Yunan ve Roma mirasını, anlamak amacı ile 1542 yılında Vitruvius Akademisi’nin kurulmasıdır. Romalı yazar, mimar, mühendis Vitrivius’un (D.MÖ 80-70, Ö MS 15) başarılı bir mimarlık için tanımlamalarını içeren Mimarlık Üzerine 10 Kitap adlı eseri, bu akademideki eğitimin ana noktasını oluşturmuştur. Akademide, kitabın Latinceye çevrilmesi, Roma’daki mimarlık mirasının, belgelenmesi, yayınlaması amaçlanmıştır.

Tüm Avrupa’yı Klasik dönem hayranlığı sararken, Fransa’da milli anlayış Ortaçağ sanatına ve mimarisine yönelmiştir. Bu sıralarda Ortaçağ mimarisini ayrıntılı olarak inceleyen Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879), restorasyonu belirli kriterlerle yapma yolundaki en önemli bilimsel yaklaşımlardan birini oluşturmuştur. Mimar, mühendis, sanat tarihçisi, eğitimci, jeolog, etnograf, dekoratör, eleştirmen olarak tanımlanan Viollet-le-Duc, “... mimarlık kuramı üzerindeki çalışmaları, ortaçağ mimarlık tarihi araştırmaları ve restorasyonları ile...” 19. yüzyılın en etkili restorasyon kuramcısı kabul edilmektedir.

Violllet Le Duc ve John Ruskin’in birbirinin zıttı bu iki görüşten sonra Camillo
Boito (1836-1914), doğru bir restorasyonun temel ilkelerini şu şekilde sıralamıştır:
“...1) Anıtlar tüm insanlığın tarihini belgelerler. Bu nedenle onlara saygılı davranılması gerekir. Yapılacak herhangi bir değişiklik yanıltıcı sonuç ve hükümlere yol açabilir.
2) Mimari anıtlara müdahale edilmesi zorunlu olabilir; Ancak sağlamlaştırma onarımdan, onarım ise restore etmekten daha iyidir. Yenileme ve eklerden kaçınılmalıdır.
3) Eğer strüktürel aksaklıklar, güvenlik gibi nedenlerle anıta ek yapılması gerekirse, bunlar somut verilere dayandırılmalı; yapının görsel bütünlüğüne ve biçimine saygı gösterilerek, başka malzeme ve özellikte gerçekleştirilmelidir. Yapılan restorasyon tarihi bir işaret ya da rakamla belirtilmelidir.

4) İlk tasarımdan sonra, değişik dönemlerde yapılan ekler anıtın bir parçası olarak kabul edilmeli; başka bir öğeyi kapatma ya da bozma gibi zararlı etkileri olmadığı takdirde korunmalıdır.
5) Restorasyon sırasında yapılan işlemler rapor, çizim ve fotoğraflarla dikkatle
belgelenmelidir...”

Lahey Sözleşmesi: Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Varlığın Korunması Sözleşmesi/Hague Convention: Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, (UNESCO, Lahey, 1954): Kültürel mirasın savaş öncesi ve savaş ortamında korunması için neler yapılması gerektiğine dikkat çekilmiştir (Sivil Toplum Diyaloğu: Avrupa Bilgi Köprüleri, AB Kültürel Miras Mevzuatı ve Türkiye Projesi).

Somut Kültürel Miras, anıt, tek yapı, yapı grupları, tarihsel yerleşmeler, peyzajlar ve bunlara ait tüm bileşenleri kapsamaktadır. 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nda, “Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır” olarak tanımlanmaktadır.

Doğanın, “...jeolojik ve jeomorfolojik elemanlarıyla bitki ve su elemanlarını, ayrı ayrı ya da bir arada kullanarak, kendi eliyle oluşturduğu veya işleyip bezediği müstesna/harika orijinal...” yapıtları da doğal anıt olarak tanımlanmaktadır (Türkiye Çevre Koruma ve Yeşillendirme Kurumu/TÜRÇEK 1972). Korunması Gerekli Tabiat Varlıklarından Anıt Ağaçların Tanımı ve Korunması adlı 1999 tarihli ve 666 sayılı ilke kararında,
“...a) Tarihi olaylarla bağlantısı bulunan yerli ve yabancı ağaç türlerinden herhangi birinin,
b) Güzellik açısından plastik değerde bir görünüme sahip olan veya doğal görünümden esaslı şekilde sapma göstererek dikkat çekici biçimler (çatal, şamdan, kıvrık, yatay, vb.) kazanmış ağaçların,
c) Doğal yaşam tarzı bakımından benzerlerinden farklı gelişme nitelikleri gösteren ağaçların (aynı gövde ve kök üzerinde iki veya daha fazla türün bir arada yaşaması gibi garip kaynaşma ve birlikte yaşama örnekleri gibi),

ç) İlgili uzman kurum ve kuruluşların rapor ve görüşü alınmak koşuluyla, endemik ve nesli tükenmeye maruz yerli ağaç türlerinde...
d) Kent dokusunu tamamlayan, kent imajına etkisi olan grup, dizi veya tek ağaçlar...” (Kültür ve Turizm Bakanlığı), korunması gerekli doğal anıtlar olarak tanımlanmaktadır.

Tarihi kentler, kentleri ve tarihi merkezleri saran doğal ve insan yapısı çevreyi ve tarihi belge olma özelliklerinin yanı sıra, geleneksel kent kültürüne ait  değerleri de barındıran küçük ya da büyük alanlardır.

Estetik değer, kültürel mirasın, izleyen üzerinde yarattığı yargı gücü olarak tanımlanabilir. Estetik beğeni, toplumsal yaşamda edinilen, güzelle çirkini ayırt edebilme yeteneğidir. Bu nedenle de çoğu kez estetik değer objektif olmaktan uzaklaşarak sübjektifleşebilir.

Sağlamlaştırma (Consolidation), taşınmazın fiziksel varlığını sürdürebilmesi sorun olduğunda başvurulan koruma yöntemdir. Taşınmazdaki soruna bağlı olarak çeşitli uygulama biçimleri içerir. Sorun, taşınmazın zemininde, taşıyıcı sisteminde, yapı elemanlarında, yapı malzemesinde ortaya çıkabilir. Sağlamlaştırma yöntemine karar vermek için, önce mevcut durumun analizi yapılmalıdır.