RESTORASYON VE KORUMA İLKELERİ

1794’de hemen devrimin birkaç yıl sonrasında Fransız Rahip (Henri) Gregoire
eski yapıların korunması ile ilgili olarak;
“ ... Eski yapılar bir nevi madalyalardır, kendi bütünsellikleri içinde korunmalı,
..... Belgelerin eşitlik ve özgürlük ilkelerinin aksine bir durumu belirtmediği
Orta çağa ve modern zamanlara gelindiğinde, onlar [belgeler] da ... tarihin farklı
dönemlerini belirlediklerinden ... mutlaka korunmalılar, onları tahrip etmek bir
kayıp olur, onları tercüme etmek bir anlamda tarihe aykırılık olur, bu onları işlevsiz
ve gerekçesiz olarak doğallıklarından arındırmak olur ve siz hiç kuşku yok ki
[eski eserleri koruyarak] bizi onursuzlaştırarak zayıflatmak isteyen karşıdevrimci
barbarlığı bastıracaksınız.”demektedir

1830’larda karşımıza François Guizot ve Tarihi Yapılar Kurulu çıkmaktadır. Guizot günümüzde kullanılmakta olan koruma ile ilgili belgeleme-envanterleme işlemlerini önermiş bir yöneticidir. Yazar Prosper Mérimée, Guizot tarafından tarihi yapılar genel müfettişi olarak atanmış kendisinden ülkeyi sürekli dolaşarak tarihin sadece bir bölümüne ait olmaktan çok tarihsel olarak süreklilik ortaya koyan tarihsel yapı stoğunu gözlemesi ve durumlarını saptaması istenmiştir (Toulouse Belediyesi). Guizot’nun Kral I. Louis-Philippe’e (1830-1848) sunmuş olduğu aynı konudaki raporu da koruma yazımı içinde büyük önem taşımaktadır.

Koruma politikalarının anıtların milliyetçi bir bakış açısıyla toplumsal hafızanın bir unsuru ve bir delili, belgesi olarak kabul edildiği, giderek anıtların estetik değerleri ile politik ifadelerinin yönetim erklerinin düzeyini belirlediği dönem Rönesans dönemidir.

Viollet-Le-Duc ve Merimée’nin başını çektiği korumacıların benimsemiş olduğu ve tarihselcilik ile eklektizm etkisinde gelişmesini sürdüren, her bir stilin bağımsız bir yanı olduğunu, malzeme veya renk değişikliklerinin korunması gereken stilin ruhuna ve özüne etkisinin olmayacağını ileri süren stilistik koruma yaklaşımı, 19.yüzyılın sonlarında, tarihi miras varlıklarının bütünselliğine yönelik koruma politikalarının yeniden üretilmeye başlanması ile stilistik yönünü kaybetmiştir.

17. yüzyılda Giovanni Pietro Bellori ve 18. yüzyılda ise Johann Joachim Winckelmann gibi araştırmacılar tarafından geliştirilen modern koruma ilkeleri 20. yüzyıl başlarından itibaren Cesare Brandi, Gustavo Giovannoni ve Alois Riegl gibi kuramcıların önerdiği modern koruma kuramları içinde yerlerini almış, yapılan eleştirilerin de yardımı ile bu dönemde gelişmiş ve yerleşmiştir (Jokilehto, 1999: 303).

Mahajan 2008 tarihli çalışmasında tarihsel süreç içinde özellikle Avrupa eksenli koruma politikaları ve tarihi kentler yönetimi irdelemesi koşutunda beş farklı dönemden söz etmektedir (Mahajan, 2008: 28-84): •Birinci dönem; İkinci Dünya Savaşı öncesi; Tek Yapı Ölçeğinde Koruma, •İkinci dönem; 1960’lara kadar; Tarihsel Alanların Korunması, •Üçüncü dönem; 1970’ler; Kent Planlama ve Kentsel Rehabilitasyon, •Dördüncü dönem; 1970-1990 arası; Çevre yaklaşımları, •Beşinci dönem; 1990’lardan günümüze; Tarihsel merkezlerden tarihsel kentlere (yaşayan bir anıt olarak kent).

Viollet-Le-Duc ve Merimée korumacıların başını çekenlerdir. 1794’de hemen devrimin birkaç yıl sonrasında Fransız Rahip (Henri) Gregoire eski yapıların korunması ile ilgili olarak yukarıdaki sözleri söylemiştir. 17. yüzyılda Giovanni Pietro Bellori ve 18. yüzyılda ise Johann Joachim Winckelmann gibi araştırmacılar tarafından geliştirilen modern koruma ilkeleri 20. yüzyıl başlarından itibaren Cesare Brandi, Gustavo Giovannoni ve Alois Riegl gibi kuramcıların önerdiği modern koruma kuramları içinde yerlerini almış, yapılan eleştirilerin de yardımı ile bu dönemde gelişmiş ve yerleşmiştir (Jokilehto, 1999: 303).

Demokrasi kavramının koruma ile yakın ilişkisinin Fransız devrimi ile başlatılmasının en temel gerekçelerinden biri de “… Belgelerin eşitlik ve özgürlük ilkelerinin aksine bir durumu belirtmediği Orta çağa ve modern zamanlara gelindiğinde, onlar [belgeler] da ... tarihin farklı dönemlerini belirlediklerinden ... mutlaka korunmalılar, onları tahrip etmek bir kayıp olur, onları tercüme etmek bir anlamda tarihe aykırılık olur …” önermesidir. 1830’larda karşımıza François Guizot ve Tarihi Yapılar Kurulu çıkmaktadır. Guizot günümüzde kullanılmakta olan koruma ile ilgili belgeleme-envanterleme işlemlerini önermiş bir yöneticidir. 1794’de hemen devrimin birkaç yıl sonrasında Fransız Rahip (Henri) Gregoire eski yapıların korunması ile ilgili olarak yukarıdaki sözleri söylemiştir. 17. yüzyılda Giovanni Pietro Bellori ve 18. yüzyılda ise Johann Joachim Winckelmann gibi araştırmacılar tarafından geliştirilen modern koruma ilkeleri 20. yüzyıl başlarından itibaren Cesare Brandi, Gustavo Giovannoni ve Alois Riegl gibi kuramcıların önerdiği modern koruma kuramları içinde yerlerini almış, yapılan eleştirilerin de yardımı ile bu dönemde gelişmiş ve yerleşmiştir (Jokilehto, 1999: 303).

1877’de William Morris tarafından kurulan İngiliz Eski Yapıları Koruma Topluluğu’nun kuruluş manifestosunu 19. yüzyılın son yıllarında Manş’ın diğer yakasında geliştirilen koruma kavramının genel bir görüntüsü olarak kabul edebiliriz. Bu manifestoda William Morris bir yapının korunması ve restore edilmesi için hangi değerlerinin öne çıkması gerektiği konusunda sanatsal, pitoresk, tarihi, antik veya önemli olduğu düşünülen herhangi bir şey veya sanatçıların herhangi bir yapıtının bulunmasının yapının korunması ve restore edilmesi için yeterli gerekçeyi oluşturacağını ileri sürmektedir. Görüldüğü gibi 20. yüzyılın başındaki koruma kavramı yapının sadece yapıldığı tarihe bağlı olarak değil barındırdığı özelliklere göre de tarihsel miras olarak tanımlanması ilkesini benimsemiş durumdadır.

1877’de William Morris tarafından kurulan İngiliz Eski Yapıları Koruma Topluluğu’nun kuruluş manifestosunu 19. yüzyılın son yıllarında Manş’ın diğer yakasında geliştirilen koruma kavramının genel bir görüntüsü olarak kabul edebiliriz. Bu manifestoda William Morris bir yapının korunması ve restore edilmesi için hangi değerlerinin öne çıkması gerektiği konusunda sanatsal, pitoresk, tarihi, antik veya önemli olduğu düşünülen herhangi bir şey veya sanatçıların herhangi bir yapıtının bulunmasının yapının korunması ve restore edilmesi için yeterli gerekçeyi oluşturacağını ileri sürmektedir. Görüldüğü gibi 20. yüzyılın başındaki koruma kavramı yapının sadece yapıldığı tarihe bağlı olarak değil barındırdığı özelliklere göre de tarihsel miras olarak tanımlanması ilkesini benimsemiş durumdadır.

İki savaş arası dönemde kentsel gelişme ve bu bağlamda tarihsel miras ile ilgili yaklaşımların çeşitlenerek artığını görmekteyiz. Le Corbusier bu dönemin en önemli kişilerinden biri olarak öne çıkmaktadır. Bu dönemde üretilen kentsel ve yapı ölçeğindeki koruma politikalarına kısaca göz atarsak ilerlemeciler veya ütopik sosyalistler olarak tanımlanan grup ile muhafazakarlar veya kültüralistler olarak tanımlanan grup arasında uygulamalar ve politikalar açısından bir farklılaşmanın olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemin en önemli durak noktalarından birisi hiç kuşku yok ki kuruluşuna Le Corbusier’nin başını çektiği ütopist sosyalistler grubunun ön ayak oldukları CIAM (Congrés International d’Architecture Moderne-Uluslararası Modern Mimarlık Kongresi) ve CIAM’ın belki de en önemli toplantısı 1932 tarihli Atina toplantısı ve bu toplantı sonunda oluşturulan Atina Tüzüğü’dür. Aslında Le Corbusier’nin Moskova’da yapılması planlanan toplantıya çok az kala Rus yöneticilerin tavır değiştirmesinden ötürü Marsilya’dan kalkan bir yolcu gemisinde topladığı kongre, söz konusu geminin tesadüfen Marsilya Atina seferini yapıyor olmasından ötürü Atina Tüzüğü olarak anılmıştır (Radon, 1972:141).

Dünyada, süregelen toplumlar veya topluluklar arasındaki
çatışmaların çoğunlukla kültürel farklılaşma nedenli olduğu bütün tarafların karşı tarafların kültürel farklılıklarını kabul edip saygı duyuncaya kadar bu çatışmaların önlenmesinin mümkün olamayacağı ortaya konmaktadır. Bu konuda UNESCO tarafından kabul edilen “Birimizin kültür mirası, hepimizin mirasıdır” anlayışının tüm dünya ulusları tarafından benimsenmesi çok önemsenmektedir.

1996’daki İstanbul Habitat II toplantısında kentsel koruma sürecinde yerel yöntimlerin daha fazla etkin olmaları bunun yanında merkezi yönetimlerin denetim görevlerini artırmaları gerekliliği ortaya konmuştur.

1997 UNESCO Genel Konferansı kararları uyarınca 1998 yılında “İnsanlığın
Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı Programı” açıklanmış, kültürel
mirasın korunması sözleşmesi bağlamında Dünya Miras Listesi içerisinde toplanan
kültür varlıklarının aksine somut olmayan kültür varlıklarının korunması
zorluklar ortaya koyması nedeniyle sözlü ve somut olmayan miras tanımlanarak
kültürel çeşitliliğin korunması ve yeniden üretilmesi kültürel kimlik açısından gerekli
bir unsur olarak kabul edilmiştir.

2005 tarihli Avrupa Konseyi Kültürel Mirasın Toplum için Değeri Konulu
Çerçeve Sözleşmesi’nde insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğüne saygı
üzerine kurulu idealler ve ilkeler de ortak miras tanımı içine alınmaktadır. Böylece
kültürel mirasın korunması ve sürdürülebilir olması hedeflerinin insanlığın
gelişimi için vazgeçişmez olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca kültürel çeşitliliğin
sürdürülebilir bir biçimde gelişebileceği toplumların yaratılmasında kültürel mirasın
rolünün yadsınamayacağı ortaya konmaktadır. Sözleşmede kültürel miras
bir kez daha tanımlanmaktadır;
50 Restorasyon ve Koruma İlkeleri
“... Kültürel miras geçmişten günümüze ulaşmış, insanların sahiplik bağı içinde
olmaksızın sürekli değişim halinde olan değerlerinin, inançlarının, bilgilerinin ve
geleneklerin bir yansıması olarak betimledikleri bir kaynak grubudur. İnsanlar ve
mekânlar arasındaki zaman içindeki etkileşimden kaynaklanan çevrenin tüm özelliklerini
içerir ...”

Koruma politikaları açısından bir kırılma dönemi olarak ortaya çıkan ve 1960’lı yılları kapsayan bu ikinci dönem alan odaklı koruma politikalarının koruma uygulamalarına hakim olduğu bir dönem olarak tanımlanabilir.

Bologna deneyiminin bütünleşik koruma kavramının başlangıç noktasını oluşturduğu kabul edilmektedir. Daha sonra 1975 Amsterdam Deklerasyonu ile tüm koruma camiasına yayınlanan “bütünleşik koruma” kavramı bu dönemle birlikte koruma politikalarına yeni bir yön vermiştir.