RESTORASYON VE KORUMA İLKELERİ - Deneme Sınavı - 13

Avrupa’da Helen ve Roma eserlerine karşı uyanan ilginin etkisi ile bazı yasal düzenlemelerle korumanın ilk adımları atılmış, restorasyon çalışmaları ile de 19. yüzyılda Fransa bu konuda lider ülke konumuna gelmiştir.

1970’li yıllar kentsel mekânda korumanın ya da kentsel korumanın iyice öne çıktığı, kültürel miras kavramı ile kültür varlığı tanımlarının oldukça genişleyip, zenginleştiği dönemlerdir.

Bugün İngiltere’de 500’ün üzerinde sivil toplum kuruluşu koruma ile uğraşmakta, yönetimlerin de duyarlı yaklaşımları paralelinde koruma/katılım/planlama ilişkileri öykünülecek düzeyde sürdürülmektedir.

1983 yılında bazı değişikliklerle bugün de yürürlükte olan 2863 sayılı “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu” çıkarılmıştır.

Atina Bildirgesi (1931) ile tanımlanan çerçevenin yetersiz kaldığı görülmüştür. 1964 yılında yayınlanan Venedik Tüzüğü’nde, Atina Bildirgesi temel alınarak daha çok anıtsal nitelikli yapıların yerinde korunması onlara, fonksiyon
kazandırılması, özgün malzeme ile onarımı, dönem kalıntılarının saygı görmesi, onarımın özgün yapıdan ayırt edilebilecek şekilde ve dengeli bir biçimde yapılması ve de onarımda varsayımlara dayanan müdahalelerin olmaması gerektiği vurgulanmıştır. Venedik Tüzüğü restorasyon uygulamalarına getirdiği genel ilkesel çerçeve açısından daha sonraki anlaşma ve sözleşmelere temel olmuştur.

Avrupa Konseyi tarafından Avrupa Mimari Miras Yılı nedeni ile 1975 yılında düzenlenen kongre sonunda yayınlanan Amsterdam Deklerasyonu ile “bütünsel/bütünleşik” koruma (integrated conservation) kavramı üzerinde durulmuştur.

Kent incelemelerinde “kentsel” ve “kentleşme” sözcükleri, kullanımlarının zor olmasının yanısıra kolaylıkla birbirleri ile de karıştırılırlar. “Kentsel” sözcüğü sıradan kullanımıyla harita üzerinde bir yer ve oradaki yaşamı anlatır. “Kentleşme” ile de, genellikle fiziki kentin kent dışındaki yerlere yayılması, genişlemesi ifade edilir.

Kentsel yapı, “türlü kesimleri ve ögeleri arasında belirli toplumsal yasalara
bağlı ilişkiler bulunan kentin iç örgütlenme biçimi”, kentsel alan ise, “genellikle bir kent yönetimi biriminin sınırları içinde kalmakla birlikte, kimi kez ondan
daha geniş olan ve kırsal niteliğini yitirmiş ya da yitirmek üzere bulunan yöre
kentleri de (banliyö) kapsayan alan” olarak tanımlanır.

Planlama; fiziksel, sosyal ve ekonomik gerçekleri görmek/algılamak, saptamak, tanımlamak, belirlemek daha da geliştirmek ve tarihsel gelişme sürecinde kazanılmış olan kimliğin korunarak geliştirilebilmesine yardımcı olmak biçiminde ele alınabilir. Bu bağlamda da, doğal, beşeri ve fiziksel çevre arasında denge sağlayarak, bireylerin/toplumların mutlu ve güven içerisinde yaşamasını hedefler. Dolayısıyla, gelecek için karar verme, problem çözme ve belirli bir amaç adına rasyonel bir düzenleme işlemi olup, genel anlamda geleceğe yönelik bir kestirim işi ve karar verme süreci olarak tanımlanabilir.

Sonuçta, kültür varlıklarının korunması kavramı uygarlık tarihinin başlangıcına kadar uzanmakta, ancak 18. yüzyıl korumaya yönelik çabaların güçlendiği asıl
dönem olarak kendini ifade etmektedir. Avrupa’da Helen ve Roma eserlerine karşı uyanan ilginin etkisi ile bazı yasal düzenlemelerle korumanın ilk adımları atılmış, restorasyon çalışmaları ile de 19. yüzyılda Fransa bu konuda lider ülke konumuna gelmiştir. Korumanın bir disiplin haline gelmesi ise, II. dünya savaşı sonrasına rastlamaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda 1906 yılında yürürlüğe giren IV. Asar-ı
Atika Nizamnamesi (Eski Eserler Yasası/Tüzüğü) bu dönemin koruma ile ilgili son düzenlemelerdir. Bu yasa da “taşınmaz eski eser” kapsamı daha genişletilmiş, müzecilik çerçevesinde kalan koruma anlayışı aşılmak istenmiştir. Ancak, yine de Asar-ı Atika Nizamnameleri, ağırlıklı olarak müzecilik üzerine yoğunlaşmış ve daha çok klasik kalıntıların korunmasını amaçlamıştır.

UNESCO’ya üye ülkelerle birlikte ülkemiz de, 1983 yılında benimsediği “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi” hükümleri uyarınca taraf devletler toprakları dahilindeki kültür ve doğa varlıklarının korunmasını taahüt etmiştir. 1970’li yıllardan bu yana uluslararası platformlarda yoğunlaşarak sürdürülen çabalar Türkiye’de de yerini bulmaya çalışmıştır. Bazı maddeleri zaman zaman değiştirilerek bugün de yürürlüğünü sürdüren Koruma yasamız, değinilen çabaların bir ürünü olup, planlı ve bütünsel korumayı egemen kılmak üzere çıkarılmıştır.

Kavramın içeriğini biraz daha derinleştirdiğimizde, düşünce ile eylem arasındaki tüm hazırlık ve seçimleri kapsayan planlama; “insan, doğa ve yaşam ilişkilerinde; beşeri çevre, doğal çevrenin ve yapılaşmış
çevre karşılıklı ilişkilerinde ve bu ilişki sisteminde beliren duruma ve ortaya çıkan sorunlara sistemli bir biçimde çözüm getirmeyi amaçlayan eylem alanı” olarak değerlendirilmektedir. Bu anlamda; toplumsaldır, dinamiktir, zihinsel bir süreçtir, geleceğe dönüktür, uygulamalı bir disiplindir, takım çalışmasını gerektirir ve yukarıda değinildiği gibi bir karar verme sürecidir.

Kent planlamanın başarısı, kentin fiziksel yapı, kentsel yaşam ve kenti etkileyen tüm dinamiklerin analitik düşünce hiyerarşisi içerisinde ele alınmasına bağlıdır. Kentsel planlamanın yerel özellikler bağlamında değerlendirilmesi planlamanın hedeflerini yanıltıcı sonuçlar ortaya çıkaracaktır. Bu nedenle planlama kademeleri bağlamında ülke ölçeğinde alınan sosyo-ekonomik kararların mekâna indirgenmesi ve tüm sistem içinde kentin gelecekteki yapısının tanımlanması, kent planlaması için başarının başlangıç noktasını oluşturmaktadır.

Sonuçta kent planlama; artık yalnızca mekânla (spatial) ilişkili değil, mekândan bağımsız (aspatial) unsurları da bünyesinde barındıran, tartışma konusu eden, eskiyle olduğu kadar yeniyle de ilgili olan, fiziksel mekânı içerdiği kadar sosyal ve ekonomik mekânları da içeren ve siyaset ile ilişkili, teknik içeriği olan geniş bir uzmanlık sahası olarak gündeme gelmektedir.

Sonuçta kent planlama; artık yalnızca mekânla (spatial) ilişkili değil, mekândan bağımsız (aspatial) unsurları da bünyesinde barındıran, tartışma konusu eden, eskiyle olduğu kadar yeniyle de ilgili olan, fiziksel mekânı içerdiği kadar sosyal ve ekonomik mekânları da içeren ve siyaset ile ilişkili, teknik içeriği olan geniş bir uzmanlık sahası olarak gündeme gelmektedir.

Bir yerleşmenin kent olup olmadığını belirleyen en önemli kriter “üretim özelliği”dir.

Kentleşme, dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artmasını açıklayan bir kavram olarak ele alınabilir. Ancak kentleşme, yalnızca bir nüfus hareketi olarak algılanmamalıdır. Çünkü kentleşme olgusu bir toplumun ekonomik ve toplumsal yapısındaki değişmelerden doğar.

Kent planlamanın amacı; daha iyi barınma, çalışma, dinlenme ve eğlenme olanakları, daha düzenli açık alanlar, ulaşım sistemleri ve daha iyi teknik altyapı vb. gibi tüm öğelerin organizasyonunun sağlanmasına yöneliktir.

Kentsel koruma ve kentsel planlamanın yolu 1960'lı yıllarda kesişmiştir ve Avrupa eksenli politikalar sonucunda tarihi kent merkezlerinin (tarihsel alanların) korunması İtalya ve Fransa örneklerinde olduğu gibi planlama ile gerçekleştirilmiştir.

Korumanın kurumsallaşması açısından örnek ülke durumunda olan Fransa'dır ve 19. yüzyıldan itibaren koruma ilkelerine getirdiği tanımlamalar, çıkardığı yasalar ve kamulaştırmalarla hukuksal altyapının kurulmasına öncülük etmiş, korumaya yön vermiştir.