REHBERLİĞİN GELİŞİMİ, İLKELERİ VE ÇEŞİTLERİ

Kendini anlaması, problemlerini çözmesi,
gerçekçi kararlar alması, kapasitelerini geliştirmesi,
çevresine sağlıklı ve dengeli bir uyum göstermesi, böylece
kendini gerçekleştirmesi için uzman kişilerce bireye
yapılan psikolojik yardımlardır.

-Ekonomi
-Psikoloji
-Sosyoloji
-Eğitim
-Felsefe

Ekonomi ile rehberlik etkileşiminin iki
boyutundan söz edilebilir. Birincisi, yeme, içme, sağlıklı
beslenme gibi biyolojik ihtiyaçları zamanında gereği gibi
karşılanmış birey, ruh ve beden sağlığını daha kolay
koruyabilir, Maslow'un belirttiği ihtiyaçlar hiyerarşisinin
en üst basamağı olan kendini gerçekleştirme aşamasında
iyi bir noktada olabilir. İkincisi, 1800'lü yıllarla başlayan
süreçte sanayi geliştikçe daha nitelikli insan gücüne olan
ihtiyaç artmıştır. Daha nitelikli insan gücü yetiştirmek için
bireylerin seçecekleri mesleklerin onların yetenek, ilgi,
kişilik ve fiziksel özelliklerine uygun olması gerektiği
anlaşılmıştır.

Psikoloji, insan ve hayvan davranışlarını
inceleyen bir bilim dalıdır. Bugün dünyada psikolojinin
klinik psikoloji, sosyal psikoloji, endüstri psikolojisi,
ekolojik psikoloji, gelişim psikolojisi, psikometri gibi çok
sayıda uygulamalı alt dalları bulunmaktadır. Psikolojik
danışma ve rehberlik alanı da psikolojinin uygula malı bir
dalı olarak kabul edilmektedir, rehberliğin merkezinde
psikolojik danışma bulunmaktadır.

Sosyoloji, sosyal yaşamı inceleyen bir bilim
dalıdır. Rehberlik ve psikolojik danışma sosyolojinin
bulgularından son derece yararlanır. Rehberlik ve
psikolojik danışma bireyi sosyal çevresiyle ele alarak,
bireyin sosyal destek sistemini inceler, sosyal destek
sistemini güçlendirmeye yönelik yardım sunar. Bireyin bu
sosyal çevresi, sosyolojinin de inceleme konusudur.

Eğitim ile psikolojik danışma ve rehberlik alanları
iç içedir. Her iki alanın kendine özgü bilgileri, yöntemleri
ve teknikleri olmakla birlikte, her iki alanın da amacı
öğrencinin bütün yönlerden gelişmesi ve kendini
gerçekleştirmesine yardım etmektir. Bu amaç nedeniyledir
ki rehberlik, tüm dünyada öncelikle eğitim alanında
örgütlenmiş, gelişmiş ve güçlenmiştir. Eğitim
kurumlarında rehberlik hizmetleri yaygınlaştıkça ve
rehberlik hizmetinin kalitesi arttıkça bundan birinci
derecede okul yararlanmaktadır.

Felsefe, rehberliğin karşılıklı etkileşim içinde
olduğu diğer bir alandır. Bugün Türk eğitim sisteminde
eğitim programlarının içeriği, kendine özgü bir felsefi
yaklaşımı olan yapılandırmacılık kuramına göre yeniden
düzenlenerek uygulamaya konulmuştur. Yapılandırmacılık
kuramının öğrenci merkezli olması, önerdiği etkinlikler ve
öğrenciye kazandırmak istediği yeterlikler rehberliği
destekler niteliktedir. Ayrıca, Psikolojik danışma ve
rehberlik alanındaki çeşitli yaklaşımlar (insancıl,
davranışçı, psikoanalitik v.b.) bir felsefi temele
dayanmaktadırlar.

Rehberlik, ilk defa Amerika Birleşik
Devletleri’nde (ABD) ortaya çıkıp gelişti.

ABD'de rehberliğin gelişimi 1890'da California
eyalet okullarında öğrencilerin incelenmesi, işe
yerleştirilmeleri ve izlenmeleri gibi uygulamalarla
başlamıştır. İlk rehberlik bürosu 1908'de Frank Parsons
tarafından Boston'da açılmıştır. Frank Parsons 1909'da
Meslek Seçimi isimli bir kitap yayınlamış ve mesleki
rehberliğin tanımını ve öncülüğünü yapmıştır. ABD'de
1910'da ilk mesleki rehberlik kongresi yapılmış;
kongrenin arkasından rehberlik örgütlenmesi başlamıştır.
1. Dünya Savaşından sonra ABD'de Ordu Alfa ve Ordu
Beta testleri geliştirilmiş, bu testler aracılığıyla askere
alınacakların nitelikleri incelenip ona göre ordudaki
sınıfları belirlenmeye başlamıştır. Başlangıçta mesleki
rehberlik uygulamaları biçiminde ortaya çıkan rehberlik
alanı giderek kişisel rehberlik, eğitsel rehberlik ve mesleki
rehberlik biçiminde kapsamlı hale gelmiştir. Ulusal
düzeyde rehberlik hizmetlerinin hızla gelişmesi sonucunda
1952'de “Amerikan Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik
Derneği" ismiyle mesleki dernek kurulmuştur.

Bugün ABD'de rehberlik hizmetlerinin tüm okul
kademelerinde ve farklı kurumlarda, süreklilik içinde,
ağırlıklı olarak psikolojik danışma hizmetleri biçiminde
yürütüldüğü gözlenmektedir. 1992'de Amerikan Psikolojik
Danışma Derneği (American Counseling AssociationACA)
kurulmuş; psikolojik danışma ve rehberlikle ilgili
16 farklı örgütü bünyesinde toplayarak ve alanla ilgili
çalışmalarını sürdürmeye başlamıştır (Gladding, 1996, s.
4-24). Bugün ABD'de başta eğitim sektörü olmak üzere s
ağlık, sanayi, sosyal yardım kurumlarıyla özel sektör
kuruluşlarında 250 binden fazla psikolojik danışmanın
görev yaptığı belirtilmektedir.

Avrupa'da rehberlik alanından 1960'lı yıllardan
itibaren söz edilmeye başlandığı; Fransa, Danimarka,
Belçika, Almanya, İtalya ve Hollanda'da okullarda orta
öğretim birinci kademe öğrencilerine yönelik rehberlik
programlarının önerildiği ya da bazı okullarda uygulandığı
belirtilmektedir.

Avrupa ülkelerinde rehberlik hizmetleri
kapsamında bazı zeka testlerinin kullanıldığı ve
öğrencilerin bir üst okula, programa ya da mesleğe
yönlendirilmelerinde öğretmenlerin öğrenciler hakkındaki
gözlem ve görüşlerinin esas alındığı gözlenmektedir.
Bununla birlikte, rehberlik hizmetlerinin Avrupa'da farklı
ülkelerde farklı bakanlıklara (eğitim, sağlık, çalışma) bağlı
"okul ve mesleğe yöneltme merkezleri" ya da "rehberlik
büroları" biçiminde örgütlendiği görülmektedir.

Türkiye'de Rehberliğin Gelişimi 1950'li yıllarda
başlamıştır. Amerikalı uzmanlardan Tompkins, Beals ve
Mills Türkiye'ye gelmiş, eğitim sistemimizi ve okulları
inceleyerek rehberlik alanında pilot çalışmalar
başlatmışlardır. İlk defa 1953-1954 yıllarında Gazi
Üniversitesi-Eğitim Enstitüsü - Pedagoji ve Özel Eğitim
programlarına "Rehberlik" dersi konulmuştur. Ankara
Demirlibahçe ilkokulu'nda 1955'te ilk "Rehberlik
Merkezi" açılmıştır. 1960'lı yıllarda "yöneltme" eksenli
rehberlik hizmetlerinin resmi dokümanlarda işlendiği
görülmektedir. 1970 yılında toplanan VIII. Milli Eğitim
Şurasında, rehberlik hizmetleri kapsamında öğrencilerin
ilgi ve yeteneklerine uygun olarak yönlendirilmesi 9.
sınıfın "yönlendirilme" sınıfı olması kabul edilmesi,
sonraki şura kararlarında da rehberliğin gereği ve önemi
vurgulanmıştır. 1989 yılında Psikolojik Danışma ve
Rehberlik Derneği kurulmuş, aynı tarihten itibaren düzenli
olarak, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi
yayınlanmaya başlamıştır.

Dünyadaki gelişmelere paralel olarak, Türkiye'de
"rehberlik" kavramı "psikolojik danışma" ile birlikte
"Psikolojik Danışma ve Rehberlik" olarak
kullanılmaktadır. Bugün Türkiye'de ilköğretim, orta
öğretim okulları ile Rehberlik ve Araştırma Merkezi
(RAM) ve Milli Eğitim Müdürlüklerinde olmak üzere 13
bin kadar rehber öğretmen (psikolojik danışman) görev
yapmaktadır. Her ilde ve bazı büyük ilçelerde RAM'lar
bulunmaktadır. Türkiye'deki üniversitelerde 20'den fazla
Psikolojik Danışma ve Rehberlik programı bulunmaktadır.
Bu programlardan her yıl yaklaşık 1000 kadar öğrenci
rehber öğretmen (psikolojik danışman) olarak mezun
olmaktadır. Mezunlar başta Milli Eğitim Bakanlığı olmak
üzere Adalet Bakanlığı, Çalışma Bakanlığı, sosyal yardım
kurumlan gibi devlet kurumlarında istihdam
edilmektedirler.

Eğitim kurumlarında, rehberlik hizmetleriyle ilgili
olan rehber öğretmen, öğretmenler, yöneticiler, diğer
personel ve velilerin rehberliğin temel ilkelerini bilmeleri,
bu ilkeler ışığında kendilerine düşen rehberlik görevlerini
yerine getirmeleri beklenir. Bu ilkeler konusunda rehberlik
hizmeti alacak olan öğrencilerin de bilgi sahibi olmaları
gerekir. Aksi halde, rehberliğin amaçlarını
gerçekleştirmek mümkün olamaz. Çünkü rehberliğin
ilkeleri, bu ilkelerle ilgili kavramlar, bir kişinin genel
olarak sahip olduğu rehberlik anlayışını ortaya
koymaktadır.

• Rehberliğin temelinde, insan hak ve
sorumluluklarıyla yakından ilgili, demokratik ve
insancı bir anlayış vardır.
• Rehberlik anlayışı, her türlü çalışmasıyla
öğrenciyi merkeze alan bir eğitim anlayışını
öngörür.
• Rehberlik yardımının esası, öğrencilerin
kendilerini geliştirmeleri, kendilerini tanımaları
ve sorunlarına uygun çözüm yolları bulmada
kendi kendine yeter duruma gelmelerine yardım
etmektir.
• Rehberlik, öğrencilerin bir bütün olarak
gelişmelerine ve kendini gerçekleştirmelerine
yardım etmelidir.
• Rehberlik uygulamalarında öğrenciyle ilgili
herkesin ortak anlayış ve işbirliği içinde olması
gerekir.
• Rehberlik uygulamaları her okulun amaç ve
özellikleriyle öğrencilerin ihtiyaçlarına uygun
alanlarda yoğunlaştırılmalıdır.
• Rehberlik çağdaş eğitimin ayrılmaz bir
parçasıdır. Rehberlik ve eğitim karşılıklı olarak
birbirine bağımlıdır.
• Rehberlik hizmetlerinde bireysel farklara saygı
esastır.
• Rehberlik hizmetleri planlı, programlı,
örgütlenmiş bir biçimde ve profesyonel düzeyde
sunulmalıdır.
• Rehberlik hizmetlerinde süreklilik, gönüllülük ve
danışan danışman ilişkisinde gizlilik esastır.

Buna karşın öğrenciyi merkeze alan eğitim
anlayışı öğrenme öğretme sürecinde öğrencinin daha etkin
olmasını, programların öğrencilerin ilgi, yetenek, kişilik
özellikleri, ihtiyaçları, gelişim sorunları v.b. göre
düzenlenmesini öngörür. Öğrencilerin kendi niteliklerine
uygun bir meslek edinmelerinin yanı sıra, kişisel
gelişimleri ve mutlu olmaları da temel hedeftir. Rehberlik
hizmetlerinden beklenen, öğrencinin bireysel farkları,
sorunları, ilgi, yetenek, kişilik özellikleri ve ihtiyaçlarına
göre gelişmesine yardımcı olmasıdır.

Okulda, eğitim ve öğretim programının başarıya
ulaşması, büyük ölçüde etkili bir rehberlik programına
bağlıdır. Okul, öğrencilerin zihinsel, sosyal, duygusal,
akademik yönden bir bütün olarak gelişmelerini,
çevrelerine etkili bir şekilde uyumlarını amaçlıyorsa,
mutlaka kendi yapısı içinde rehberlik hizmetlerini etkin
olarak örgütlemek zorundadır. Dolayısıyla, rehberlik
hizmetleri okullarda profesyonel düzeyde sunulduğu ve
çağdaş eğitim anlayışıyla birlikte, karşılıklı olarak bir
birlerini destekledikleri zaman, öğrencilerin bütün olarak
gelişmelerine katkı sağlayabilir.

Rehberlik hizmetlerinin profesyonel düzeyde
sunulması demek, bu hizmetlerin rehberlik alanında eğitim
görmüş kimselerce sunulabileceği anlamına gelmektir.
Unutulmamalıdır ki rehberlik ayrı bir meslektir. Rehberlik
öğretmenlikten farklıdır. Her meslekte olduğu gibi,
rehberlik hizmetleri de mesleğin elemanlarınca
sunulmalıdır. Alandan olmayan kimselerce rehberlik
hizmetlerinin sunulmaya çalışılması telafisi zor yanlışların
yapılmasına neden olabilir.

Öğrencinin çeşitli yönlerden bir bütün olarak
gelişmesi, uyumlu bir birey olarak yaşamını sürdürmesi
esas alındığı için, "ihtiyaç duyduğu zaman'', rehberlik
hizmetlerinden yararlanması gerekir. Öğrencinin bir
sorununun çözümüne katkı sağlandıktan sonra, bir daha
rehberliğe ihtiyacının olmayacağı düşünülemez. Öğrenci
sürekli gelişme halindedir. Bu gelişme sürecinde çeşitli
kararlar vermesi, çevre olanaklarını tanıması, yeni
karşılaştığı sorunlara uygun çözümler bulması, kendini
tanıması, tercihler yapması gibi durumlarla karşılaşması
kaçınılmazdır. Dolayısıyla her zaman rehberliğe
gereksinim duyabilir. Ayrıca, öğrencinin bir sorununun
çözümüne yardımcı olurken bütünlük içinde, biri birini
izleyen bir dizi etkinlik yapmak gerekebilir. Yapılması
gerekenlerden bir kısmını ihmal etmek de süreklilik
ilkesine aykırıdır.

Öğrenciler, rehberlik hizmetlerinden
yararlanmaları için teşvik edilirler. Ancak, rehberlik
hizmetlerinden yararlanmaları için zorlanamazlar. Kararlar
vermeleri, seçim yapmaları, problemlerini şu ya da bu
şekilde çözmeleri için baskı yapılamaz. Zorla danışmana
gönderilemez. Çünkü öğrenci gönüllü olarak bu
hizmetlerden yararlanmak istediği zaman amaca ulaşılmış
olur. Öğrencinin rehberlik hizmetlerinden gönüllü olarak
yararlanması beklenir. Gönüllülük ilkesi yardımı alan
öğrenci kadar, yardım veren uzman için de gerekli ve
önemlidir.

• Birey sayısına göre rehberlik hizmetleri
• Problem alanına göre rehberlik hizmetleri
• İşlevlerine göre rehberlik hizmetleri
• Kurumlara göre rehberlik hizmetleri
• Öğretim aşamalarına göre rehberlik hizmetleri

Bir sorununu çözmek ya da gelişmek amacıyla
yardım almak üzere başvuran kişiye "danışan"; yardım
sunan rehber öğretmeneyse "danışman" denir.

Birey sayısına göre rehberlik hizmetleri "bireysel"
ve "grup" rehberliği olmak üzere ikiye ayrılır. Bireysel
rehberlikte birey (öğrenci) akademik, duygusal, sosyal,
fiziksel, cinsel, kültürel, ailesel her türlü sorununa en
uygun çözümü bulmak ya da bilgi almak, kendini tanımak,
çeşitli yönlerden gelişmek amacıyla rehber öğretmene
başvurur. Grup rehberliğinde ise benzer amaçlarla yardım
süreci, bir grup danışan ya da bir sınıftaki öğrencilerle
danışman arasında yaşanır. Gerek "bireysel" gerek "grup"
rehberliğinde danışanların ihtiyaçlarına göre çeşitli
teknikler uygulanır.

Problem alanına göre rehberlik, hizmetin
sunulduğu alana göre "Kişisel Rehberlik", "Eğitsel
Rehberlik" ve "Mesleki Rehberlik" olarak üçe
ayrılmaktadır. Ancak rehberliğin bu şekilde
sınıflandırılması, sadece rehberliğin kapsamını anlamayı
kolaylaştırma amacına yöneliktir. Öğrenci kişisel, eğitsel
ve mesleki gelişimi birbiriyle ilişkili bir bütündür. Kişisel
rehberlik, öğrencinin eğitsel ve mesleki gelişimi ve
sorunları dışında kalan kişisel ve sosyal gelişimi ve
sorunlarının çözümü için sunulan rehberlik yardımını
ifade etmektedir. Eğitsel rehberlik, öğrencilerin eğitim
yaşamıyla ilgili gelişmesine ve sorunlarının çözümüne
yönelik olarak sunulan rehberlik yardımına denir. Mesleki
rehberlik, bireyin kendini tanıması, meslekleri tanıması,
kendine uygun meslek seçmesi, mesleğe hazırlanması,
mesleki yönden gelişebilmesi amacıyla bireye yapılan
yardım sürecidir.

Kişisel rehberlik hizmetleri kapsamında genellikle
öğrencinin kendini tanıma, kendini kabul, amaç belirleme,
karar verme, sağlık sorunları, iletişim çatışmaları, kendini
kontrol edebilme, problem çözme becerisi kazanma, cinsel
kimlik, karşı cinsle ilişkiler, uyum ve davranış sorunları,
ailesel sorunlar, kendine güven, korku ve kaygı, benlik
algısı, gelecek endişesi, değer yargıları gibi konularda,
rehberlik ve psikolojik danışma hizmeti sunulabilir.
Ancak, kişisel rehberlikte eğitim kademelerine göre,
kişisel rehberlik konularının farklılık göstereceği
düşünülebilir.

Eğitsel rehberlik hizmetleri kapsamında genellikle
öğrencinin kendi ilgi ve yeteneklerine uygun okul, alan ve
ders seçmesi; okula devam ve okul ortamına uyum, dikey
ve yatay geçiş olanakları, verimli ders çalışma
alışkanlıkları, zamanı verimli kullanma, güdülenme,
derslere ve okula yönelik olumlu tutum geliştirme, not
tutma, sınavlara hazırlanma; anlamlı, anlaşılır ve hızlı
okuma; yetenekleri oranında başarı, öğrenme engellerinin
aşılması, eğitsel etkinliklere katılma, sınav kaygısıyla başa
çıkma, öğretim ile meslek yaşamı arasındaki ilişkiler,
velileri eğitsel rehberlik konusunda bilgilendirme gibi
konularda rehberlik ve psikolojik danışma hizmeti
sunulabilir. Bu etkinlikler öğretim kademelerine göre
farklılık gösterebilir.

İşlevlerine göre rehberlik "uyum sağlayıcı'',
"yöneltici'', "önleyici'', "tamamlayıcı" ve "geliştirici"
olarak sınıflandırılmaktadır. Uyum sağlayıcı rehberlik,
kısaca, öğrencilerin uyum sorunlarını azaltmak ve böylece
okul ortamına uyum sağlamalarına yardımcı olmak
amacıyla sunulan hizmeti ifade etmektedir. Yöneltici
rehberlik, bireylerin gelecekleriyle ilgili doğru kararlar
vermelerine, gerçekçi amaçlar belirlemelerine, kendilerine
uygun, mutlu ve başarılı olacakları meslekler seçmelerine
yardım etmektedir. Önleyici rehberlik okullarda,
öğrencileri olumsuz etkileyecek durumlar daha ortaya
çıkmadan önce, bu durumları fark ederek önlenmesini
ifade etmektedir. Tamamlayıcı rehberlik, rehberliğin
eğitim öğretim etkinliklerini tamamlayıcı ve destekleyici
bir yanı olduğunu ifade etmektedir. Geliştirici rehberlik,
bireyin çeşitli gelişim dönemlerindeki akademik, zihinsel,
sosyal, duygusal, cinsel ve fiziksel gelişiminin
bütünlüğünü ve sürekliliğini esas alır.

Kurumlara göre rehberlik hizmetleri, tüm dünyada
olduğu gibi, Türkiye'de de önce eğitim kurumlarında
sunulmuş ve gelişmiş; daha sonra diğer kurumlarda da
sunulmaya başlamıştır. Ancak diğer kurumlarda sunulacak
rehberlik hizmetlerinin o kurumun özelliklerine,
amaçlarına, kurumda bulunan bireylerin gelişim
dönemlerine ve ihtiyaçlarına göre kurumdan kuruma
farklılık göstermesi kaçınılmazdır.

Öğretim aşamalarına göre rehberlik hizmetleri
eğitim kurumlarında her kademe ve türdeki okullarda
sunulmakla birlikte; rehberlik programlarının içeriği
okulun özellikleriyle öğrencilerin gelişim dönemleri ve
ihtiyaçlarına göre farklılık göstermektedir. Okul öncesinde
rehberlik hizmetleri, çeşitli etkinlikler aracılığıyla
çocukların bu dönemin gelişim görevlerini sağlıklı
biçimde başarmalarına; ilgi, yetenek ve beceriler
geliştirmelerine; sosyalleşmelerine, okula, okumaya,
kitaba, tüm mesleklere, başka insanlara karşı olumlu tutum
geliştirmelerine; olumlu alışkanlıklar kazanmalarına
yardım edebilir. İlköğretimde rehberlik hizmetlerinde,
rehberlik programlarının içeriği bu dönemdeki çocukların
gelişim özelliklerine uygun, akademik başarılarını
destekleyici, eğitim amaçlarıyla uyumlu biçimde
hazırlanmalıdır. Başka deyişle gelişimsel psikolojik
danışma ve rehberlik yaklaşımıyla hizmet sunulmalıdır.
Ortaöğretimde rehberlik hizmetleri, orta öğretimdeki okul
türlerine, öğrencilerin gelişim dönemlerine, ihtiyaçlarına
ve akademik amaçlarına uygun olarak hazırlanmalıdır.
Yükseköğretimde rehberlik hizmetleri, üniversite
öğrencilerinin bağımsızlık, cinsel kimlik, karşı cinsle
ilişkiler, beslenme, barınma, eş seçme, akademik
başarısızlık gibi çeşitli sorunlarla başa çıkabilmeleri için
yükseköğretimde öğrenci kişilik hizmetlerin örgütlenip
sunulmasını kapsamaktadır.