RADYO VE TELEVİZYON YAYINCILIĞI

Ekonomik ve kültürel öncelikleri esas almaları sebebiyle iki farklı yaklaşımı, dolayısıyla çatışmaya kaynaklık eden yapı ve işleyiş modellerini özetlemekte yarar bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) öncülüğünde gelişip genişleyen ticari yayıncılık anlayışıdır.  Diğer açıdan, radyo yayıncılığının başlangıcından günümüze kadar kamu yayıncılığı sistemine alışkın Avrupa merkezli ülkeler ise radyo televizyon yayıncılığını kamusal hizmet, içeriklerini de kültürel ürünler olarak kabul etmişlerdir.

Farklı bakış açılarına sahip uluslararası radyo televizyon yayıncılığına ilişkin gelişme ve yönelimlerin başlangıç adımları; esas olarak, İkinci Dünya Savaşının hemen ardından, özgür haber dolaşımı düşüncesinin çeşitli zeminlerde tartışmaya açılmasıyla atılmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sonrası bir dünya gücü olarak ortaya çıkan Amerika Birleşik Devletleri eskinin sömürge düzeninden farklı olarak ekonomik büyümenin ticari anlamda uluslararası serbestleşmeyle gerçekleşebileceği görüşünü benimsemiştir. Dış pazarlarda yüz milyarlarca dolarlık yatırım yapmış bulunan ABD holdinglerinin, uluslararası iş örgütlenmelerini etkili biçimde yönetebilmeleri için, sorunsuz işleyen uluslararası iletişim ağlarına ihtiyacı vardır. “Haber ve bilginin serbest dolaşımı” fikri, işte bu şartlar altında ortaya atılmıştır (Topuz,1984:4).

Savaş sırasındaki propaganda ve sansür girişimlerinden yılmış diğer ülkeler ABD’nin ileri sürdüğü bu görüşe başlangıçta sempatiyle yaklaşmışlardır. Bunun önemli sebeplerinden birisi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında özgürlüklerini yeni kazanmış eski sömürgelerin, kendi topraklarındaki yoksulluk, eğitimsizlik ve gelişmemişlikten doğan işsizlik gibi sorunlarıyla başa çıkabilmek için, dış desteğe ihtiyaç duymalarıdır (Carlsson, 2003:6). 1974 yılına kadar ciddi bir tepkiyle karşılaşmayan bu görüş doğrultusunda azgelişmiş ülkelerin modernleşmesi yolunda gelişmişlerden azgelişmişlere bilgi ve teknoloji akışını esas alan kuramsal yaklaşımlar üretilmiştir.

Uluslararası iletişim sorunlarının tespiti ve çözümü yönünde, bu kurumun çatısı altında sürdürülen çalışmalar 1980 yılında UNESCO genel kuruluna sunulup kabul edilen bir raporla sonuçlanmıştır. Komisyon başkanının adından esinlenilerek MacBride raporu adıyla anılan bu çalışma “haber ve bilginin serbest dolaşımı” ilkesini kabul ettirmek için yıllar boyu mücadele vermiş ABD ve İngiltere gibi ülkelerin şiddetli tepkisini çekmiştir. Rapor önce iletişim alanının çerçevesini çizmekte, ardından uluslararası iletişimi ilgilendiren boyutlar temelinde sorunları tespit etmektedir. Son bölümünde tespit ettiği sorunlara çözüm önerileri sunmakta ve devletler düzeyinde işbirliğinin gereğine vurgu yapmaktadır (MacBride vd.,1993:283-303) .Kitle iletişim araçlarının kamusal işlevlerinin tanımlanması ve bu bağlamda görevlendirilmeleri, uluslararası iletişim etkinliklerinde özgün kültürlerin korunması ve desteklenmesi gibi öneriler “haber ve bilginin serbest dolaşımı” ilkesine bağlı olarak hiçbir düzenleme ve müdahaleyi kabul etmeyen ABD ve İngiltere’nin UNESCO üyeliğinden çekilmelerine yol açmıştır.

Ulusal sınırları hükümsüz kılarak, ulusal sınırlar içindeki siyasal iktidarlar gözetiminde yapılan yayıncılığın egemenliğine son veren uydu yayıncılığı, kuşkusuz,birdenbire ve kendiliğinden ortaya çıkmamıştır. Bu gelişmelerin ardında ABD’nin yönlendirmesiyle İngiltere, Japonya gibi gelişmiş ülkelerin, telekomünikasyon hizmetlerini özelleştirerek ticari girişime açmalarının büyük etkisi olmuştur.

Benzer gelişme eş zamanlı olarak Türkiye’de de yaşanmıştır. Türkiye’de önce telsiz kanunu değiştirilerek tele iletişim alanı özel girişime de açılmış, ardından posta ve tele iletişim hizmetlerini elinde bulunduran tekel konumundaki PTT kurumu özelleştirilerek bu alandaki kamusal tekele son verilmiştir. Türkiye’de yaşanan dönüşüm, gelişmekte olan diğer ülkelerde de benzer süreci izleyerek gerçekleşmiştir. Böylece ticari kuralların başat olduğu özel radyo televizyon yayıncılığı küresel düzeyde yayılma başarısını göstermiştir.

Berlin Duvarı’nın yıkılışı ile simgelenen iki kutuplu dünyanın sona erişinden sonra ideolojik yaklaşımdan arınmış, pragmatik ve ticari gereklere bağlı yayıncılık anlayışının hakim olduğu, bir uluslararası radyo televizyon yayıncılık sisteminin varlığından söz edilmektedir. Bu yayıncılık yapısının uluslararası ilişkilerdeki temsil ya da bağlantı kurumları, coğrafi birlikleri esas alan Asya Pasifik Yayın Birliği (ABU), Kuzey Amerika Yayıncılar Birliği (NABA), Avrupa Yayın Birliği (EBU) ve benzerleridir.

"A. Yayıncılığın devlet eliyle sürdüğü" yayın anlayışı bu değişim öncesine aittir.

Kitle iletişim araçlarının kamusal işlevlerinin tanımlanması ve bu bağlamda görevlendirilmeleri, uluslararası iletişim etkinliklerinde özgün kültürlerin korunması ve desteklenmesi gibi öneriler “haber ve bilginin serbest dolaşımı” ilkesine bağlı olarak hiçbir düzenleme ve müdahaleyi kabul etmeyen ABD ve İngiltere’nin UNESCO üyeliğinden çekilmelerine yol açmıştır.

Raporun sonuçlarını ortadan kaldırmak için politik manevra olduğu da ileri sürülen ABD ve İngiltere’nin UNESCO’dan çekilmeleri MacBride raporunun kısa ömürlü olmasına yol açmıştır.

1998 yazında, aralarında Brezilya, Meksika, İsveç, İtalya kültür bakanlarının da bulunduğu yirmi ülkenin kültür bakanları Ottawa’da buluşarak, kendi kültür yapılarının, Hollywood’un engellenemeyen nüfuzundan korunması için önlemler almayı görüşmüşlerdir. Bu konuda, Türkiye’nin de katılımcıları arasında bulunduğu Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi, benzer kaygıları gidermeye yönelik önemli uygulamalardan biri olma özelliği taşımaktadır.

Avrupa uluslarının, dünyanın diğer güç odakları karşısında varlığını ve rekabetini sürdürebilmesini sağlamak şeklinde özetlenebilecek Avrupa Birliği oluşumu, ekonomik çıkarların yanı sıra kültürel alanda da dışsal etkenlerden korunma çabalarını kesintisiz sürdürmüştür.

Uydu yayıncılığının gelişmesinden sonra özellikle Amerikan televizyon içeriklerinin istilasına uğrama korkusu yaşayan Birlik, olası tehdidi ortadan kaldırmak amacıyla Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi’ni uygulamaya koymuştur. 1989 yılında onaylanarak yürürlüğe giren bu sözleşme yaklaşık on yıllık bir sürenin ardından günün koşullarına göre yenilenmiş ve Avrupa Sınırsız Televizyon Direktifi olarak da bilinir olmuştur. Sözleşme genel olarak Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasında televizyon yayıncılığı alanında işbirliği ve dayanışma ortamı geliştirerek, bir yandan birlik yapısını güçlendirmeye çalışırken diğer yandan üye ülkelerin ekonomik ilişkiler ve kültürel konularda sömürülmesini önlemeyi amaçlamaktadır. Sözleşme hükümleri incelendiğinde, Amerikan kökenli serbest pazar ekonomisi kurallarına uyumla sınırlı bir yayıncılık anlayışının, Avrupa Birliği’nde dirençle karşılaştığı görülmektedir. Sözleşmenin ilgili maddeleri ayrı ayrı ele alındığında bu durum daha açık biçimde görülebilmektedir.

Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi’ndeki önlemlere benzer düzenlemeler başka ülkelerde de görülmektedir. Ancak ticari yaklaşımın günden güne artan egemenliği günümüzde koruyucu önlemlerin pek çoğunu işlevsiz kılabilmektedir. Bunun etkin yollarından birisi, küresel ölçekte yayın yapan radyo televizyon kuruluşlarının, yayın yapmak istedikleri ülkelerde yerli ortaklar bularak yayın yapma yoluna gitmeleridir.

Bu tür ortaklıklar küresel yayın kuruluşlarına pek çok kolaylık sağlamaktadır. Öncelikle hemen her ülkede karşılaşılan yabancı yayın kuruluşlarına daha ağır şartlar getiren yayın izin koşulları yerli ortaklar sayesinde yumuşatılmakta, hatta ortadan kaldırılabilmektedir. Ayrıca yerli ortakla yayın yapılan ülkenin ticari ve kültürel karakteristiklerine uyum hem hızlı hem kolay gerçekleşmektedir. Yerli ortakla o ülkenin pazarına sokulan ürünlerin fikri hakları yerli ortak aracılığıyla daha etkin biçimde izlenip korunabilmektedir.

Almanya-Fransa

Uluslararası iletişim sorunlarının tespiti ve çözümü yönünde, UNESCO çatısı altında sürdürülen çalışmalar 1980 yılında UNESCO genel kuruluna sunulup kabul edilen bir raporla sonuçlanmıştır. Komisyon başkanının adından esinlenilerek MacBride raporu adıyla anılan bu çalışma “haber ve bilginin serbest dolaşımı” ilkesini kabul ettirmek için yıllar boyu mücadele vermiş ABD ve İngiltere gibi ülkelerin şiddetli tepkisini çekmiştir. Rapor önce iletişim alanının çerçevesini çizmekte, ardından uluslararası iletişimi ilgilendiren boyutlar temelinde sorunları tespit etmektedir. Son bölümünde tespit ettiği sorunlara çözüm önerileri sunmakta ve devletler düzeyinde işbirliğinin gereğine vurgu yapmaktadır. Kitle iletişim araçlarının kamusal işlevlerinin tanımlanması ve bu bağlamda görevlendirilmeleri, uluslararası iletişim etkinliklerinde özgün kültürlerin korunması ve desteklenmesi gibi öneriler “haber ve bilginin serbest dolaşımı” ilkesine bağlı olarak hiçbir düzenleme ve müdahaleyi kabul etmeyen ABD ve İngiltere’nin UNESCO üyeliğinden çekilmelerine yol açmıştır. Doğru cevap D’dir.

İngiltere’de, Rupert Murdoch’un sahibi olduğu “Sky Channel” adında yeni bir uydu TV kanalı açıldı. Tam Manş Denizi’nin tepesinde duruyor. Tüm Avrupa toplumlarına aynı anda sesleniyor. Bu kanal yayına başlarken, toplumumuzdaki tüm daha eski iletişim modelleri bir tarafa atılıyordu. BBC nosyonu, kamu hizmeti anlayışı nosyonu, bir anda tarihe aykırı hale geliverdi. Murdoch’un 1989 yılında kurduğu bu kanal İngiliz kamu kuruluşu olarak kurulan İngiliz Uydu Yayın (BSB / British Satellite Broadcast) şirketine ortak olmak istemiş, ancak o dönemde bu teklif reddedilmiştir. Bunun üzerine Murdoch BSB ile sert bir rekabete girmiş bu rekabetten her iki taraf da ciddi mali kayıplara uğramıştır. Sonunda BSB’nin direnci kırılmış, 1990 yılında Murdoch ile yarı yarıya ortak olmak zorunda kalmıştır. Üstelik bu birleşme İngiltere’de yürürlükte bulunan gazete sahiplerinin görsel işitsel yayın kuruluşlarında %20’den fazla hisse sahibi olamayacakları hükmünü de ihlal ederek gerçekleştirilmiştir. Doğru cevap A’dır.

ABD

Genel bir kavrayışla, Berlin Duvarı’nın yıkılışı ile simgelenen iki kutuplu dünyanın sona erişinden sonra ideolojik yaklaşımdan arınmış, pragmatik ve ticari gereklere bağlı yayıncılık anlayışının hakim olduğu, bir uluslararası radyo televizyon yayıncılık sisteminin varlığından söz edilmektedir. Bu yayıncılık yapısının uluslararası ilişkilerdeki temsil ya da bağlantı kurumları, coğrafi birlikleri esas alan Asya Pasifik Yayın Birliği (ABU), Kuzey Amerika Yayıncılar Birliği (NABA), Avrupa Yayın Birliği (EBU) ve benzerleridir. Ayrıca fikir ve sanat ürünü niteliklerine sahip ürünlerin yasal düzenlemeler çerçevesinde dağıtım ve tüketimi konularında eser sahiplerinin haklarını izleyen Dünya Fikri Haklar Örgütü (WIPO), alanda çalışan bir başka önemli kuruluştur. Radyo televizyon yayıncılığına ilişkin uluslararası düzenlemeler yapmakla görevli bir başka önemli kuruluş (ITU) Uluslararası Telekomünikasyon Birliğidir. Doğru cevap B’dir.

WIPO’nun başlıca ilgi alanını oluşturan konular şunlardır; internet ortamında küresel ölçekte etkin duruma gelebilmiş görüntü paylaşım sitelerinin izinsiz içerik yayınlarının önüne geçebilmek, kablo ya da uydu üzerinden izinsiz program kaydı ve yeniden iletimi sorunlarıyla başa çıkabilmek, görsel materyalin korsan yöntemlerle kopyalanması ve satışından kaynaklanan gelir kayıplarını önleyebilmektir. Avrupa uluslarının, dünyanın diğer güç odakları karşısında varlığını ve rekabetini sürdürebilmesini sağlamak Avrupa Birliği’nin amacıyken, küresel spektrumun ülkeler arasında bölüşümü ve kullanımını düzenleyebilmek ise (ITU) Uluslararası Telekomünikasyon Birliği’nin ilgi alanıdır. Doğru cevap C’dir.

Radyo televizyon yayıncılığına ilişkin uluslararası düzenlemeler yapmakla görevli bir başka önemli kuruluş (ITU) Uluslararası Telekomünikasyon Birliğidir. Bu kuruluş oldukça eski bir geçmişe sahiptir. Aralarında Osmanlı Devleti’nin de bulunduğu 18 devlet tarafından 1865 yılında kurulan “Telgrafçılar Birliği” kuruluşun başlangıcını oluşturur. 1947 yılında Birleşmiş Milletler bünyesinde faaliyet gösteren (ITU) adlı kuruluşa dönüştürülmüştür. Doğru cevap A’dır.

1998 yazında, aralarında Brezilya, Meksika, İsveç, İtalya kültür bakanlarının da bulunduğu yirmi ülkenin kültür bakanları Ottawa’da buluşarak, kendi kültür yapılarının, Hollywood’un engellenemeyen nüfuzundan korunması için önlemler almayı görüşmüşlerdir. Türkiye bu ülkelerden biri değildir. Doğru cevap B’dir.

UNESCO

Enformasyon çağından, bilgi toplumundan söz edilen günümüz dünyasında batılı sanayileşmiş ülkeler bile, diğer ulusların enformasyon kolonisi olmaktan korkmaktadırlar. Örneğin; Norveç, Danimarka, İspanya, Meksika, Güney Afrika, Güney Kore gibi ülkeler kendi küçük yayın endüstrilerini korumak için devlet subvansiyonu uygulamaktadırlar. Doğru cevap B’dir.

Ticari yaklaşımın günden güne artan egemenliği günümüzde yayıncılıktaki koruyucu önlemlerin pek çoğunu işlevsiz kılabilmektedir. Bunun etkin yollarından birisi, küresel ölçekte yayın yapan radyo televizyon kuruluşlarının, yayın yapmak istedikleri ülkelerde yerli ortaklar bularak yayın yapma yoluna gitmeleridir. Bu tür ortaklıklar küresel yayın kuruluşlarına pek çok kolaylık sağlamaktadır. Öncelikle hemen her ülkede karşılaşılan yabancı yayın kuruluşlarına daha ağır şartlar getiren yayın izin koşulları yerli ortaklar sayesinde yumuşatılmakta, hatta ortadan kaldırılabilmektedir. Ayrıca yerli ortakla yayın yapılan ülkenin ticari ve kültürel karakteristiklerine uyum hem hızlı hem kolay gerçekleşmektedir. Yerli ortakla o ülkenin pazarına sokulan ürünlerin fikri hakları yerli ortak aracılığıyla daha etkin biçimde izlenip korunabilmektedir. Bu türden işbirliklerinin ülkemizde de iyi bilinen örnekleri bulunmaktadır. Doğru cevap D’dir.