RADYO VE TELEVİZYON YAYINCILIĞI

Radyo dalgalarını bulan Heinrich Hertz, yalnızca teknik bir buluş yapmıştır. Radyo dalgalarının toplumsal kullanımına kafa yoran ve bunu başaran kişiyse Guglielmo Marconi adında bir İtalyandır. Dolayısıyla radyonun mucidi olarak bilinen, anılan kişi Marconi’dir. Her ne kadar Nikola Tesla adında bir Amerika Birleşik Devletleri vatandaşının radyonun gerçek mucidi olduğu ileri sürülüyorsa da Marconi, radyo konusundaki girişimleriyle hemen herkesçe radyonun mucidi olarak kabul edilir. Zengin bir İtalyan işadamının oğlu olan Marconi, kurmuş olduğu fizik laboratuarında Hertz’in keşfettiği radyo dalgalarını daha uzaklara nasıl iletebileceğini araştırmaktadır. Sanayi devrimiyle teknik ve toplumsal yaşam ciddi bir dönüşüme uğramıştır. Buhar gücü sayesinde ulaşım hızlanmış; telli telgraf ve telefon sayesinde karasal yaşam alanlarında uzaklarla hızlı biçimde haberleşmek mümkün hale gelmiştir. Ancak; iletişim açısından, denizlerde hala sorun vardır. Çünkü, buhar gücünü kullanarak kolaylıkla okyanusları aşabilen gemilerden, limandan ayrıldıktan sonra karşı limana ulaşıncaya kadar haber alınamamaktadır. Askeri açıdan donanmaların ve ticari deniz şirketlerinin iletişim eksikliğini bilen Marconi radyo dalgalarını bu ihtiyacı karşılamak için kullanabilmek amacıyla çalışmalarına yön verir. Bir süre sonra çabalarının karşılığını alır ve İngiltere sahillerinden Kanada sahillerine radyo dalgalarını iletmeyi başarır. Mors alfabesini kullanarak radyo dalgaları ile telsiz telgrafı gerçekleştirmiştir. Böylece okyanuslarda haberleşmek mümkün hale gelir. Bu başarı İngiliz Kraliyet Donanması’nın ilgisini çeker. Patenti Marconi’ye ait bu buluşu savaş gemilerinde kullanmaya başlar. Askeri alanda radyonun yararı somut olarak Rus ve Japon donanmalarının savaşında görülür. Radyo sayesinde Rus filosunun yeri, sayısı, konumu gibi ayrıntılı bilgileri edinen Japon donanması Rus gemilerinin tümünü batırır. Sivil alanda radyonun yararıysa bir deniz faciasıyla ortaya çıkar. Radyo haberleşme cihazı bulunan Titanic transatlantiği buz dağına çarptığını ve batmakta olduğunu haber vermeyi başarır. Radyo haberleşme cihazı bulunan Titanic transatlantiği buz dağına çarptığını ve batmakta olduğunu haber vermeyi başarır. Radyo sayesinde, yedi yüzden fazla yolcunun hayatı kurtulur.

Yayın yapan pek çok radyo birbirine yakın hatta aynı frekanstan yayın yapmaya girişince yayınlar karışır ve istasyonların yayını dinlenemez hale gelir. Çözüm en ilkel yöntemlere başvurularak aranır. Yayını karışan her istasyon verici gücünü yükselterek yayınını karıştıran diğer istasyonları bastırma çabasına girer. Ancak bu yolun gerçekçi bir çözüm getirmediği kısa sürede görülür. İstasyonlar bir yayın düzenlemesi gerekliliğinin farkına varmışlardır. Radyo istasyonları, aralarında oluşturdukları FRC (Federal Radio Comission / Federal Radyo Komisyonu) eliyle radyo yayınlarına çeki düzen vermeye çalışırlar. Tüm bu gelişmeler sırasında Amerikan federe devleti radyoya hiçbir müdahalede bulunmamıştır. 1927 yılına kadar radyo ile ilgili yürürlükte yalnızca gemiden gemiye radyo yayıncılığını düzenleyen bir kanun bulunmaktadır. Radyo kuruluşlarının yayıncılıkla ilgili aralarındaki sorunları çözememeleri üzerine FCC (Federal Communication Comission / Federal İletişim Komisyonu) kurulmuş ve 1934 yılında çıkarılan bir kanunla radyo yayıncılığı federal devlet eliyle düzenlenir hale getirilmiştir. Ancak anayasaya konulan bir ek hükümle (First Amendment) federe devlet (ABD) adına yayıncılığı düzenleme yetkisini kullanacak FCC’nin ifade özgürlüğünü kısıtlamaya yönelik ya da bu anlama gelebilecek hiçbir müdahale yapamayacağı kayıt altına alınmıştır. Elbette bu özgürlüğün arka planında sektörler arası rekabetin; ticari endişelerin de pay sahibi olduğu düşünülmelidir.

İngiltere’de radyo yayıncılığı, radyo alıcısı üreten altı şirketin bir araya gelerek oluşturdukları bir birlik tarafından başlatılmıştır. Bu birlik üyeleri arasında ABD’de aynı alanda etkinlikte bulunan Westinghouse, General Motors gibi firmalar da vardır. Ticari tekel olarak adlandırılabilecek bu oluşumu isteyen ve dayatan ise İngiliz hükümetidir. Hükümet radyo üreticilerinin posta bakanlığından ayrı ayrı yayın lisansı taleplerini reddetmiştir. Bu reddedişin arka planında İngiliz hükümetinin bazı beklenti ve endişeleri bulunmaktadır. Bunlar şöyle sıralanmaktadır;

• Hükümet’e göre; sınırlı frekans olanakları yüzünden herkese yayın izni verilemeyecek; bu yüzden yayın talebinde bulunanlar arasında seçim yapma zorunluluğu doğacak, bu da pek çok hoşnutsuzluk ve çatışmaya yol açacaktı.

• Ticari niteliği sebebiyle yayınlar, reklam gelirleriyle besleneceğinden kentlerde yoğunlaşacak, bu nedenle kırsal alanlar radyo yayıncılığından mahrum kalacaktı.

• Radyo yayınlarının bir şirket tarafından üstlenilmesi, bu işe konulacak sermayenin de büyük olmasına neden olacak; bu durum da radyoculuğun gerek teknik, gerek diğer sebeplerle hızlı gelişimini sağlayabilecekti.

Anılan sebeplerle girişimci şirketlere ortaklık kurmaları önerildi. Onlar da ortaklık yoluna gittiler. Kurulan ticari radyo şirketinin adı BBC (British Broadcasting Company)’dir. Şirket, posta bakanlığının verdiği yayın lisansı ile çalışacaktı. Radyonun yayınlayacağı haberler belli haber ajanslarından alınacak, radyo üreticileri sattıkları her radyo alıcısına karşılık bu şirkete pay ödeyeceklerdi. Buna karşılık radyoda reklam yayınlanmayacaktı. Radyoların yayın süresi, dalga uzunluğu ve teknik olarak işletmeleri posta bakanlığının izin ve gözetiminde olacaktı.

Radyo yayınları bir yandan özgün konulara ve içeriklere bir yandan da yerelleşmeye yöneldiler. Ayrıca yayın teknolojisinin giderek gelişmesi yayın donanımının ucuzlamasına yol açmıştı. Böylece toplumun farklı kesimlerine ait insanlar ya da kurumlar yayın yapabilir hale gelmiş ve içeriklerin daha da çeşitlenmesinin yolu açılmıştı. Önce siyasi otoriteye muhalif radyolar ortaya çıktı. Bu radyolar korsan radyolar olarak tanımlandılar. Yıllar sonra yasal yayın haklarını elde ettiklerinde “özgür radyolar” adını aldılar. Özgür radyoların atası 1960 yılında Hollanda kıyılarından biraz açıkta Flamanca yayına başlayan “Radyo Veronica”dır. O’nu 1964 yılında eski bir yük gemisine yerleştirilmiş vericisiyle İngiltere’ye yönelik yayına geçen “ Radio Caroline” izlemiştir. Fransa’da; bin dokuz yüz altmış sekiz öğrenci olaylarında, öğrencilere destek veren küçük çaplı üniversite radyoları; İtalya’da ortaya çıkan muhalif radyolar, günümüzde özgür ya da alternatif radyo olarak sınıflandırılan radyoların öncüleri olmuşlardır. 1990’lı yıllarda, yeni bir kitle iletişim aracı olarak pazara giren internet, aynı zamanda radyoların taşıyıcı kanalı olarak radyo yayıncılığına yeni bir boyut katmıştır. Küçük yatırımlar ve düşük bütçelerle yayın yapan, bu yüzden büyük çoğunluğu yerel kategorisine giren radyolar internet sayesinde yalnız bölgeleri değil; ulusal sınırları dahi aşarak yayın yapar hale gelmişlerdir. Artık, sayıları yüzlerle binlerle ifade edilen radyolar, farklı ilgilere özel olarak yönelen yayınlarıyla tematik kanallar olarak adlandırılan bir tür de oluşturmuşlardır.

Başlangıcından günümüze radyo yayıncılığının izlediği gelişim çizgisine ilişkin kısa bir özet yapılırsa, radyo;

• Bir teknik buluş olan radyo dalgalarının, ticari ve askeri alanda sağlayabileceği faydaları görülerek, teknik ve endüstriyel bir araç olarak geliştirilmiştir.

• Siyasal iktidarların, yapıp ettikleriyle ilgili olarak toplumların rızasını almak için etkili bir ikna; seçilebilmek için güçlü bir propaganda aracı olduğunu fark etmeleriyle iktidar kontrolünde örgütlenip yönetilen bir araç olarak konumlandırılmıştır.

• Ticari amaçlı kullanımı konusundaki kararlılık ve demokratik haklar konusunda artan talepler, gelişmiş ülkelerde devlet kontrolündeki yayıncılık tekelinden vazgeçilmesine ve alanın paylaşılmasına yol açmıştır. Böylece bir yandan kamusal olarak bilinen yayıncılık sürdürülürken özel girişimin ticari amaçlı yayıncılığına da izin verilerek karma ya da kamu özel ikili sistem olarak adlandırılan yayıncılık sistemleri geliştirilmiştir.

• Televizyonun ve ardından gelen internetin teknik üstünlüklerine ve cazibelerine karşın radyo bazı özellikleri nedeniyle varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Bu özellikleri kısaca, kişisel bir araç imajı oluşturabilmesi, yayın ve alıcı maliyetlerinin düşük olması sebebiyle ucuz bir kitle iletişim aracı olması, her yerde ve her zaman dinlenebiliyor oluşu, yalnızca kulağa hitap etmesi sebebiyle dinleyicilerin başka şeylerle ilgilenmesine uygun oluşu vb. nitelikler olarak sıralayabiliriz. Radyonun yalnızca kulağa hitap etmesini bir zayıflık olarak niteleyenler olduğu gibi, bunun bir avantaj olduğunu ileri sürenler de vardır. Avantaj olduğunu savunanlar, dinleyicinin ses yoluyla kendilerine iletilenler hakkında hayal gücünü kullanarak, içeriği kendi beklentilerine daha uygun biçimde tamamladıklarını, böylece daha yüksek doyum sağladıklarını ileri sürmektedirler.

• Çok sayıda radyonun yayın yapabilmesi, farklı ilgi alanlarına yönelik yayıncılığa olanak sağladığından, kişisel beklentilere yakın yayın yapılması mümkün olabilmekte, dinleyiciler radyoyu kendilerine özel bir iletişim aracı gibi algılamaktadırlar. Hemen hatıra gelebilen; çeşitli müzik türlerini odak alan, dini içerikli yayın yapan, sendikalar, dernekler, meslek kuruluşları, çevreciler, kadınlar gibi ilgi ve önceliklerini, toplumun tümü ya da hedefledikleri kesimleriyle paylaşmaya çalışanlar için radyo çok elverişli ve etkili kullanılabilecek bir araçtır. Ayrıca çok sayıda yayın yapan radyo istasyonlarının varlığı; dar kapsamlı bir yayıncılık ortamında duyulma şansı bulamayacak pek çok düşünce ya da sanatsal içeriğin dinleyicilere ulaşabilme şansı olarak da değerlendirilmektedir. Bütün bunların yanında, radyolarda çalışanlar müzik sektöründe çalışanların istihdamına aracılığı radyonun bir başka olumlu yönü olarak karşımıza çıkmaktadır.

Amerikan Bell telefon şirketinden üç bilim adamı, John Barden, Walter Brattain ve William Schockley’in 1948 yılında icat ettikleri transistör’dür. Bunun anlamı şudur. Transistör’den önce “lambalı” olarak adlandırılan sandık şeklinde mobilya muhafazalar içine kurulmuş radyo alıcıları tarihe karışacaktır. Transistör sayesinde radyo alıcı cihazlarının boyutları giderek küçülecektir. Bu durum radyonun taşınabilir olması ve oturma odasından aileye seslenen alıcının kişiselleşmesi gibi önemli sonuçlar doğuracaktır.

Kronolojik açıklamalarda televizyon, radyonun icadından sonra gelen bir araç olarak aktarılsa da gerçekte radyo ve televizyon teknik buluş ve gelişim açısından neredeyse iç içe sayılabilecek bir gelişim çizgisi izlemişleridir. Örneğin; John Baird 1924 yılında ilk televizyon görüntüsünü laboratuarında aktardığında radyo yayıncılığı henüz standartlarını bulmuş değildi. Televizyonun toplum hayatına girişinin radyonun hemen ardından olamamasının en önemli nedeni 1939 Eylül’ünde ikinci dünya savaşının başlamasıdır. Gerek teknik geliştirme çalışmaları, gerek alana yapılan yatırımlar aniden durmuştur. Bütün ilgi ve harcamaların, savaş sanayisi ve tekniğine yönlendiği savaş yıllarından kısa süre sonra, televizyona ilgi, kaldığı yerden sürdürülmüştür. Öyle ki ikinci dünya savaşının bitiminden yalnızca dokuz yıl sonra, Amerika Birleşik Devletleri’nde renkli televizyon yayınına geçilmiştir.

Siyah beyaz yayıncılığın yerleşmesinin hemen ardından renkli yayın çalışmalarına girişilmiştir. Çalışmalar kısa sürede sonuç vermiş, ABD’de 1953 yılında, İngiltere ve SSCB’de 1967 yılında televizyonda renkli yayına geçilmiştir. ABD’nde radyolink hatlarıyla yapılan karasal yayınların dağlık alanlarda iyi alınamaması yeni bir yayıncılık türünün geliştirilmesine yol açmıştır. Anılan sorundan dolayı televizyon alıcılarını satmakta sorun yaşayan bir televizyon satıcıları 1949 yılında yüksek bir anten kurarak buradan kablo ile yayın dağıtımı yapmışlardır.

1965 yılı, yayıncılık tekniğinde bir başka dönüm noktası olmuştur. ABD tarafından uzaya fırlatılan Early Bird adlı uydu, televizyon yayıncılığını kıtalar arası hale getirmiştir. Önceleri uyduya ulaşım ve uydudan yansıyan yayının dağıtımı için merkezi istasyonlara gereksinim duyan sistem zamanla gelişmiş ve günümüzde küçük bir çanak antenle doğrudan televizyon alıcısından izlenebilir hale gelmiştir. Doğrudan Uydu Yayıncılığı (Direct Broadcast Satellite) adı verilen bu sistemde yayın yapanlara ise yalnızca bir kamera ve uyduya yayını gönderecek mobil verici yeterli olabilmektedir.

İzleyici ve dinleyicinin kullanım amaçlarıyla yöntemleri farklı olsa da radyo ve televizyonu diğer kitle iletişim araçlarından ayıran bazı karakteristik özellikler vardır. Bunlar aynı çalışmada şöyle sıralanmışlardır:

Anında yeniden üretim: Güncel ya da canlı yayınlarda kolaylıkla gözlenebilen bu özellik izleyicide televizyonun şimdiyi ve gerçeği, giderek hayatı yansıttığı duygusunu uyandırmaktadır. Bu özellik televizyonun diğer kitle iletişim araçlarının önüne geçmesinde önemli katkı sağlayan bir karakteristiğidir. Bir çalışmada belirtildiği gibi, hayatı “yakın” çekimde sunan televizyonun kaygısı bizi bilgilendirmekten öte olayın içine sokarak hissetmemizi sağlamaktır. Bu durumun dünyaca ünlü örneği, Dünya Ticaret Örgütü’nün merkezi olan ikiz kulelerin uçakla vurulduğu terörist eylemin dünyaya canlı yayında izletilmesidir. Teröristlerin, eylemin etkisini artırmak için, canlı yayın koşullarına uygun bir eylem planı tasarladıklarının ileri sürüldüğü bu olay sırasında, televizyonun, koşullara hızlı uyumunun da etkili bir örneği yaşanmıştır. Birinci uçağın kulelerden birine çarpmasını, kaza sunumuyla canlı yayına taşıyan televizyon kuruluşları, ikinci uçağın çarpmasıyla birlikte terörist eylem söylemine geçmişlerdir. Yayına çıkarılan uzmanlar, tanıklıklar vb. yeni söyleme uygun olarak hızlı bir dönüşüm göstermiştir. Bu örnekteki kadar çarpıcı olmasa da ani gelişmeler, toplumun büyük bir kesimini ilgilendireceği varsayılan içerik ve bilgiler yayın akışı içinde ya da akış kesilerek aktarılmakta, böylece kişilerde gündelik hayata paralel bir hayatın televizyonda da aktığı hissi yaratılmaktadır.

Radyonun icadında etkili olan teknolojik gelişmeler; radyo dalgaların keşfi, radyo dalgaları ile çalışan telsiz telgrafın geliştirilmesi,sesin radyo dalgalarıyla iletiminin sağlanması ve radyo verici ve alıcısının geliştirilmesidir.

Radyonun icadında etkili olan toplumsal gelişmeler; Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan dönüşümler, iletişim teknolojisinde yaşanan gelişmeler, deniz taşımacılığı ve askeri donanmaların duyduğu iletişim ihtiyacıdır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde radyo istasyonları ilk olarak aralarında oluşturdukları FRC (Federal Radio Comission / Federal Radyo Komisyonu) aracılığı ile radyo yayıncılığı alanında çıkan sorunları çözümlemeye çalışmışlardır.

İngiltere’de radyo yayıncılığı, radyo alıcısı üreten altı şirketin bir araya gelerek oluşturdukları bir birlik tarafından başlatılmıştır. Bu birlik üyeleri arasında ABD’de aynı alanda etkinlikte bulunan Westinghouse, General Motors gibi firmalar da vardır. Ticari tekel olarak adlandırılabilecek bu oluşumu isteyen ise İngiliz hükümetidir.

Almanya’da radyo yayıncılığı, radyoların tamamı merkezi hükümetin mali, kültürel ve politik denetimi altında başlamıştır.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında, radyonun etkili bir propaganda aracı olduğu görülmüş ve  radyo yayıncılığı savaş öncesi düşünülmeyen bir boyut kazanarak uluslararası yayıncılık başlamıştır.

1960'lı yıllarda teknolojideki gelişmelere bağlı olarak radyo alıcıları küçülmüş ve radyo yayıncılığının stüdyoların dışına çıkarak yayınlar çeşitlenmeye başlamıştır.

İskoç bilim adamı John Baird, televizyon tekniğiyle görüntü aktarmayı tam anlamıyla başaran ilk kişidir.

Televizyon yayınlarının alınamadığı dağlık bölgelere yayınları ulaştırmak ve frekans kısıtlığı sorununu çözmek kablolu televizyon yayıncılığının ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Radyo ve televizyonu diğer kitle iletişim araçlarından ayıran karakteristik özellikler; sanallık, yenilik, tüketilmeme, dışlamama, sıfıra yakın ek maliyet, anında yeniden üretim, hızlı ürün yenileme ve kısa raf ömrü olarak sıralanır.