RADYO VE TELEVİZYON PROGRAMCILIĞININ TEMEL KAVRAMLARI

Drama programları aracılığı ile dinleyicilerin hayal gücüne seslenmek amaçlanmaktadır. Bu programlar radyo oyunları, arkası yarınlar ve radyo tiyatrosu olarak yapım biçiminden dolayı farklılaşmaktadırlar. Radyo oyunlarında istenilen dramatik yapı, oyuncu karakterleri, diyaloglar, müzik ve sesleme yardımı ile dinleyiciye aktarılmaktadırlar.

Özellikle ticari radyolar için dinleyicinin beğenisi, müzik seçimini doğrudan belirleyen tek etmendir.

Radyo oyunları edebi bir metin türü olarak nitelendirilebilir. Radyo oyunları, dinleyicinin hayal gücüne seslenerek ve dinlediklerini zihninde canlandırmasına olanak sağlar. Radyonun bu özelliğini en iyi ortaya çıkaran program türü ise radyo oyunlarıdır. Radyo oyunları, karşılıklı konuşmalara dayalı, radyo ve televizyon diline uygun bir biçimde ya orijinal bir metne ya da edebi bir esere dayalı olarak hazırlanmış seri, dizi, tek oyun ya da dramatik belgesel biçimleri ile oluşturulmuş programlar olarak tanımlanmaktadır.

Eğitim spotlarının yayınlanması kanunen zorunludur. Reklam gibi, kısa ve dikkat çekici yapımlardır. Çevre, sağlık, organ bağışı, trafik kuralları gibi farklı toplumsal alanlara ilişkin sorunlar, bu spotların konularını oluşturmaktadır.

Radyo yayıncılığında program türleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

• Haber ve haber programları

• Magazin programları

• Müzik programları

• Drama programları

• Eğitim programları

• Spor programları

• Tanıtım ve reklamlar

• “Bizi arayın” programları

Yayın türlerine göre; bir türde yayın (tematik) yapan radyolar ve karma yayın yapan radyolar olarak sınıflandırılabilir.

Radyo haberinin özellikleri şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Radyonun haber dili sade olmalıdır. Radyo anlık bir kitle iletişim aracıdır. Sesin ve dalgaların hızı ile görüntü ve matbaa teknolojisi yarışamaz.

• Radyo haberi, esnektir. Değişiklikler ve gelişmeler aynı gün içerisinde anında yapılabilir.

• Radyo haberi, canlıdır. Teknoloji ve dekor gerektirmez.

• Radyo haberi, değişim içerisindedir. Sürekli hareket halinde olmak radyo haberinin görevidir.

• Radyo haberi, etkileşim içerisindedir. Sözcükler dinleyicinin kendi imgelem gücüne göre biçimlenir.

Özel radyoculukla birlikte müzik programları ve “bizi arayın” programları ve reklam, tanıtım programları yaygınlaşmış ancak eğitim, kültür-sanat ve drama gibi radyo program türleri yok olmaya yüz tutmuştur.

Türkiye’de ilk radyo yayını, “6 Mayıs 1927” de TTTAŞ (Türk Telsiz-Telefon Anonim Şirketi) eliyle başlamıştır. Türkiye’de de radyoculuk; İngiltere, Fransa ve Almanya örneğinde olduğu gibi özel şirket elinde kurulup işletilmiştir. Ülkemizde ilk televizyon yayını ise İstanbul Teknik Üniversitesi tarafından 9 Temmuz 1952 günü gerçekleştirilmiştir. Daha sonra 31 Ocak 1968’de TRT Ankara Televizyonu ilk resmi yayınını yapmıştır. Bunlar başlangıçta deneme yayınları biçiminde, siyah-beyaz olarak tek kanaldan sürdürülmüştür. Radyo ve televizyon yayınlarının TRT bünyesinde toplanma tarihi ise 1 Mayıs 1964’tür ve bu tarihten 1990 yılına kadar yayın hizmeti devlet tekelinde gerçekleştirilmiştir. 1990 yılında ilk özel televizyon, 1992’de ise özel radyolar -başlangıçta yasal düzenlemeden yoksun olarak- yayın hayatlarına başlamışlardır.

Radyo yayınlarının denetimi internetle birlikte, daha da güçleşir. İnternetle birlikte radyo yayıncılığı, herhangi bir yayın kuruluşuna bağlı olmaksızın yapılabilen bir yayın şeklini almıştır. İnternet radyoculuğu dileyen her kesin, kendi radyo yayınını yapmasını sağlamıştır. Radyo yayıncılığı bölgesel ve yerel sınırlarını aşarak küresel bir boyut kazanmıştır. İnternet radyoculuğu ile gündeme gelen en önemli kavram podcast kavramıdır. Podcast: IPot ve broadcast sözcüklerinin birleşmesi sonucu türetilmiş bir sözcüktür. Podcast, radyo programlarının, İnternet üzerinden, ses dosyaları haline getirilerek tekrar tekrar dinlenebilir kılmıştır. Podcast olarak yayınlanan programları dinleyici istenilen zamanda ve tekrar tekrar dinleyebilmektedir.

Radyo yayınları, temel olarak; haber verme, eğitme, eğlendirme, mal ve hizmetlerin tanıtımını sağlama, inandırma ve harekete geçirme işlevlerini sürdürmekte, gündelik yaşamımızın önemli bir parçası olmaya devam etmektedir. Radyo yayınlarının işlevlerini daha çok radyo istasyonunun yayın amacı belirlemektedir.

Radyo yayınlarının eğlendirme-dinlendirme ve hoşça zaman geçirme işlevi özel
radyoculukla birlikte daha çok öne çıkan bir işlevdir. Eğlendirme işlevi ile dinleyiciye en zahmetsiz ve en ucuz eğlenme biçimini sunmaktadır. Eğlendirme işlevi ile radyolar, dinleyicinin dikkatini önemli toplumsal konulardan ve eşitsizliklerden başka yöne çevirir. Ticari kaygılarla yayın yapan radyo ve televizyonlar daha çok eğlendirme işlevlerini yerine getirdikleri doğrultusunda eleştirilmektedirler. Ticari kaygıların sonucunda dinleyiciyi günlük yaşamın sıkıntılarından uzaklaştırmayı amaçlayan özel radyolar, radyonun, kültürel işlevlerini, bilgilendirme işlevini ve toplumsallaştırma işlevini göz ardı ederek
eğlendirme ve mal-hizmetlerin tanıtılması işlevinin üzerinde durmaktadırlar.

Radyoları kapsama alanına göre; uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel olarak, sermayesine göre; kamu, özel, gönüllü kuruluşlara bağlı radyolar; yayın türlerine göre de; bir türde yayın (tematik) yapan radyolar ve karma yayın yapan radyolar olarak sınıflandırılabilir. Tematik kanallar sadece türdeş programları yayınlayan kanallardır. Yalnızca belirli bir konuda program yayınlarının yapıldığı radyo (istasyon) kanallardır. Radyo istasyonunun özelliği ne olursa olsun, radyo programları hazırlanırken, izleyicilerin, cinsiyet, yaş, eğitim, yerleşim yeri, meslek, sosyo-ekonomik seviye gibi özellikleri dikkate alınmak zorundadır. Radyo programları yapım özellikleri ve içerik açısından birbirinden farklıdır.

Demokratik bir toplum için basının en önemli işlevi haber vermektir. Bir iletişim modeli; kaynak, mesaj ve alıcı olmak üzere üç ögeden oluşur. Mesajın kodlandığı aracın özelliklerine göre bu ögelerin konumları ve işlevleri farklılık gösterir. Kodlanan mesajın kullanıldığı araç yazı ise görme duyusunun olmasını ve okumayı bilmesini gerektirir. Radyo görme duyusuna ve okuma yeteneğine ihtiyaç duymaz. Radyo haberi verilirken görüntüye ihtiyaç duyulmaması radyoyu habercilik açısından hızlı bir araç haline getirmiştir. Gerektiğinde muhabir, olay yerinden cep telefonu ile bağlanarak haberi anında dinleyiciye aktarabilir. Radyo haberini özellikleri şu şekilde sınıflandırılabilir:
• Radyonun haber dili sade olmalıdır. Radyo anlık bir kitle iletişim aracıdır. Sesin ve dalgaların hızı ile görüntü ve matbaa teknolojisi yarışamaz.
• Radyo haberi, esnektir. Değişikliler ve gelişmeler aynı gün içerisinde anında yapılabilir.
• Radyo haberi, canlıdır. Teknoloji ve dekor gerektirmez.
• Radyo haberi, değişim içerisindedir. Sürekli hareket halinde olmak radyo haberinin görevidir.
• Radyo haberi, etkileşim içerisindedir. Sözcükler dinleyicinin kendi imgelem gücüne göre biçimlenir.
Radyo haber verme işlevini günlük ana ve ara haber bültenleri, açık oturum, tartışma ve yorum programları, röportajlar ve haber belgeselleri ile yerine getirmektedir.

Haber röportajlar; Radyo ve televizyon haberlerinde bilgi almak için en sık başvurulan yöntemlerden biri de röportajdır. Röportajlar stüdyoda ve stüdyo dışında olmak üzere iki farklı şekilde yapılabilir. Stüdyo röportajları haber öyküsünün aktörüyle ya da uzmanlarla yapılmaktadır. Haber değeri
olan bir olay ya da olguyu kamuoyuna duyurmaya yarayan röportajlardır. Özelliği olay ya da olguyu kısaca anlatmaktır. Özel olarak röportaj türünde deneyim kazanan ve bu türle tanınan gazeteciler, sunucular vardır.

Belgesel Programlar; belgesel programlar, gerçek olaylar, kişiler ya da doğa konusunda kendi doğal çevresi ya da akışı içerisinde gerçekleştirilebileceği gibi, gerçeğe yakın ya da bu izlenimi veren yapımlardır. Söyleşi kayıtları, röportajlar, olay anında yapılmış kayıtlar belgesel olduğu da belirtilerek izleyiciye sunulabilir. İzleyicinin zihninde canlandırmayı sağlamaya yardımcı olmak için efektlerden da
faydalanılır. Belgesel radyo programı hazırlamak detaylı bir ön çalışmayı da gerektirir.

Reklam programları bir ürün veya hizmetin, alım, satım ya da kiralanmasını geliştirmek, bir amaç ya da düşünceyi yaymak, reklamcının istediği etkileri oluşturmak amacıyla ücret veya benzer bir karşılık ile iletim zamanı
tahsis edilen kamuya yönelik duyurular olarak tanımlanmaktadır.

Reklamlar; reklam kuşakları, özel tanıtıcı reklam programları ve spot reklamlar, doğrudan satış reklamları ve program desteklemesi olarak sınıflandırılmaktadır.

Kültürel anlamda birikimli kişiler, uzman konuklar ile tarihin, sanatın, kültürün çeşitli alanlarında derinlemesine görüşüldüğü programlardır. Programda konu ve konuk ilgi odağı olmalıdır. Kültür programlarının bir alt türü olan sohbet programlarında bilgilendirici bir söyleşinin gerçekleşmesi temel amaç kabul edilebilir. Kültür ve sanat programları da özel radyolarda sıkça görülmeyen radyo program türlerinden biridir.
RTÜK, kültür ve sanat programlarının amacını, “Kültürel değerleri aktarmak, tüm dünyadaki kültürlerin tanınmasını sağlamak, bireyi çağdaş kültürel birikimlerle donatmak” olarak tanımlamaktadır. Bu tür programlar, kamu hizmeti yayıncılık modelini benimseyen radyo istasyonlarının öncelik verdiği program türlerinden biridir. Kamusal yayıncılığın amacı, halkın her kesimine seslenebilmek, bilgi ve bilinç düzeyini arttırmaktır. Türkiye’de, TRT radyolarında geçtiğimiz dönemlere ait bu konuda yapılmış çok özenli programları bulmak mümkündür.

TRT’de yer alan kültür sanat programlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Belgesel programlar, bilgi-kültür yarışmaları, sanat programları, sohbet programları.

“Bizi arayın” programları pek çok radyo istasyonunun, düşük maliyetli ve eğlenceli olması nedeniyle çokça tercih ettiği bir program türüdür. Sunucu, programın başında o gün tartışılmasını istediği bir tartışma konusu belirler. Dinleyiciler konuyla ilgili görüşlerini telefon aracılığı ile programa katılarak ifade ederler.. Türkiye’de seçilen konular daha çok eğlence amaçlı belirlenmektedir. En çok ilgi çeken kavramlar olan “cinsellik” ve “magazin” özel radyoların tercih ettiği konular arasındadır. Gündeme ilişkin konuların ve siyasetçilerin mizahla birleştirilerek eleştirildiği, dinleyicilerin de katılarak düşüncelerini duyurdukları bu formatta yayınlanan program örnekleri de bulunmaktadır. Dünyada pek çok örneğine rastlamak mümkünken Türkiye’de radyoda politik hiciv yapabilen ve dinleyiciyi yayına interaktif bir biçimde dahil eden ender programlardan biri Alem FM’de Nihat Sırdar tarafından yapılmaktadır.