RADYO VE TELEVİZYON PROGRAMCILIĞININ TEMEL KAVRAMLARI

Eğitim spotları, yayınlanması kanunen zorunludur. Reklam gibi, kısa ve dikkat çekici yapımlardır. Çevre, sağlık, organ bağışı, trafik kuralları gibi farklı toplumsal alanlara ilişkin sorunlar, bu spotların konularını oluşturmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Radyo yayıncılığında program türleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir; haber ve haber programları, magazin programları, müzik programları, drama programları, eğitim programları, spor programları, tanıtım ve reklamlar ve “Bizi arayın” programları. Reality Show programları bu sınıflandırmaya dahil değildir. Doğru cevap B'dir.

Tematik kanallar sadece türdeş programları yayınlayan kanallardır. Yalnızca belirli bir konuda program yayınlarının yapıldığı radyo (istasyon) kanallardır. Doğru cevap D'dir.

Sokak röportajları (vox pop); kamuoyunda yankı bulan bir olayla ilgili olarak halkın görüşlerini almak üzere sokakta yapılan röportajlara sokak röportajları denmektedir. “Halkın Sesi” olarak tanımlanan ve “sokaktaki adam”ın görüşünü yansıtan ve ayrı bir program türü olarak değerlendirilen röportajlardır. Doğru cevap E'dir.

RTÜK tarafından yapılan kanunla, özel kanalların da yayınlarında % 5 oranında eğitim ve kültür yayını yapma yükümlülüğü getirilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Eğitim spotları, yayınlanması kanunen zorunludur. Reklam gibi, kısa ve dikkat çekici yapımlardır. Çevre, sağlık, organ bağışı, trafik kuralları gibi farklı toplumsal alanlara ilişkin sorunlar, bu spotların konularını oluşturmaktadır. Doğru cevap C'dir.

TRT’de yer alan kültür sanat programlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Belgesel programlar, bilgi-kültür yarışmaları, sanat programları, sohbet programları. Gençlik programları, eğitim programları kapsamındadır. Doğru cevap D'dir.

Program desteklemesi, yapımı ya da yayını gerçekleştirilecek radyo programlarının veya bu programlarda kullanılan görsel ve işitse eserlerin üretimi dışında faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişilerin, kendi adını, markasını, logosunu veya faaliyetlerini tanıtmak amacıyla bir programın finansmanına doğrudan veya dolaylı olarak, ayni veya nakdi destek olmaları şeklinde gerçekleşmektedir. Doğru cevap E'dir.

Türkiye'de 1990 yılında ilk olarak Star TV  ile başlayan özel televizyon yayıncılığını, 1992'de özel radyoculuk izlemiştir. Bu dönem yasal düzenlemeleri de gerçekleşmeden yürütülen yayınlar, kısa sürede sancılı ve karışık bir iletişim ortamı yaratmıştır. Gerçek, yasal düzenlemelerin teknolojinin gerisinden gelmesi, yalnız Türkiye'ye özgü bir olgu değildir, bu süreç farklı siyasal sistemlerle yönetilen ülkelerde de böyle yaşanmaktadır. Ancak bu durum, Türkiye'deki özel radyo ve televizyonlarda ilkesiz ve eğitimden yoksun bir yayıncılık anlayışının yerleşmesine neden olmuştur. Yayıncıların ve yasa yapıcılarının karşılaştıkları fırsatlar ve sorunlar her ülkede  de farklıdır. Bu farklılıklar gereği her ülke kendi yayıncılık ortamını düzenleyebilmek için yayın birliklerini oluşturmuşlardır. Bunlar, kitle iletişim araçlarının işlevlerini belirlemişler yayıncılıkta kullanılan terimlere, kavramlara açıklamalar getirmişlerdir. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Türkiye'de radyo ve televizyon yayınlarını düzenlemek ve denetlemekle görevli kuruluştur. Anayasanın, 3984 sayılı Radyo ve Televizyon Kuruluşları ve Yayınları Hakkında Yasa, Türkiye'deki yayıncılık alanını düzenleyen yasadır. Söz konusu yasa gereğince RTÜK kurulmuştur. Kurulun yetkileri ise şunlardır; Türkiye'de kamu ve özel televizyonlara frekans tahsisi yapmak, lisans vermek , teknik denetim yapmak, yayınlanan programların yasaya  uygun olup olmadığını denetlemek ve yaptırım uygulamaktır. Radyo izleme servisi henüz kurulmadığı için daha çok televizyon yayınları denetlenmektedir. 

Radyo yayınlarının denetimi internet ile birlikte, daha da güçleşir. İnternetle birlikte radyo yayıncılığı herhangi bir yayın kuruluşuna bağlı olmaksızın yapılabilen bir yayın şekli vardır. İnternet radyoculuğu dileyen her kesin yayın yapmasını sağlamıştır. Radyo yayıncılığı bölgesel ve yerel sınırları aşarak küresel bir boyut kazanmıştır.

Radyonun yayın amacına göre değişen işlevleri, radyo programlarının da değişmesine neden olmaktadır. Birer ticari işletme olan özel radyolar ile devlet destekli yayın yapan Türkiye Radyo Televizyon Kurumu'nun program içerikleri ve çeşitliliği açısından aynı olması beklenemez. Radyonun yayın amacına, ulusal ya da yerel oluşuna göre radyo programları da değişmektedir. Genel olarak radyolarda uygulanmakta olan tüm program türlerine değinmek gerekmektedir.

Radyoların kapsama alanlarına göre; uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel olarak, sermayesine göre; kamu, özel, gönüllü kuruluşlara bağlı radyolar; yayın türlerine göre de, bir türde yayın (tematik) yapan radyolar ve karma yayın yapan radyolar olarak sınıflanabilir. Tematik radyolar sadece türdeş programları yayınlayan kanallardır. Yalnızca belirli bir konuda program yayınları yapan radyo (istasyon) kanallarıdır. Radyo istasyonunun özelliği ne olursa olsun, radyo programları hazırlanırken, izleyicilerin, yaş, cinsiyet, eğitim, yerleşim yeri, meslek, sosyo-ekonomik seviye gibi özellikler dikkate alınmak zorundadır. Radyo programları yapım özellikleri ve içerik açısından birbirinden farklıdır. En genel ve yaygın olan radyo programları karşılıklı konuşulan ve basit özellikte olan programlardır. Türkiye'de radyo yayınlarının başladığı ilk yıllarda programlar; söz, müzik ve karma olarak üç ana başlık altında sınıflanmıştır. Ancak günümüzde, çeşitlenen ve farklılaşan radyo yayıncılığı sonucunda, radyo programlarını bu üç başlık altında sınıflandırmak doğru olmayacaktır.

Herkes tarafından bilinmeyen ancak bilinmek istenen bir olayın zamanında, doğru ve ilgi çekici bir biçimde dinleyiciye aktarılması gerekmektedir. Haber ''ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden ve kim''sorularına yanıt arar. Olayı doğru ve gerçeğine en yakın biçimde aktarmak amacı ile yapılan haber aktarılacağı iletişim aracına bağlı olarak, yayına hazırlama aşamasında farklılaşır. Haberin gerçeğe en yakın biçimde izler kitleye aktarılabilmesi için haberin sunulacağı aracın özellikleri dikkate alınmalıdır. Televizyon muhabiri için görüntü, gazeteci için fotoğraf, radyocu içinde ses kaydı önemlidir.  Dinleyiciyi yeterince bilgilendirmek ve günlük can alıcı olayları araştırıp tartışarak, doğruları ortaya çıkarmak, radyo yayıncısının temel görevi olmalıdır. Demokratik bir toplum için basının en önemli işlevi haber vermektir. 

Radyo görme duyusuna ve okuma yeteneğine ihtiyaç duymaz. Radyo haberi verilirken görüntüye ihtiyaç duyulmaması, radyoyu habercilik açısından hızlı bir araç  haline getirmiştir. Radyonun haber dili sade olmalıdır. Radyo anlık bir kitle iletişim aracıdır. Radyo haberi, esnektir. Değişiklikler ve gelişmeler aynı gün içerisinde anında yapılabilir. Radyo haberi, canlıdır. Teknoloji ve dekor gerektirmez. Radyo haberi, değişim içerisindedir. Sürekli hareket halinde olmak radyo haberlerinin görevidir. Radyo haberi, etkileşim içerisindedir. Sözcükler dinleyicinin kendi imgelem gücüne göre biçimlenir.

Haber bültenleri genel olarak verilen bir haberin daha ayrıntılı bir biçimde işlendiği programlar tartışma ve yorum programlarıdır. Haber bültenlerinden bağımsız olarak, ele alınan konuya ilişkin uzman kişiler tarafından, bir sunucu eşliğinde konunun farklı boyutları ele alınır. Haber bültenlerinde sürenin kısıtlı olması nedeniyle ele alınan konular tartışma ve yorum programlarında ele alınır. Habere ilişkin bilgilerin toplanmasından, dinleyiciye aktarılmasına kadar geçen süreçte, muhabir, sunucu, haber spikeri, haber müdürü olmak üzere geniş bir ekipten söz edlebilir.

Magazin programları, dergilerde olduğu gibi belli bir dinleyici grubuna yönelik olarak, ayrıntılı olarak planlanmış ve içerikleri özel olarak belirlenmiş programlardır. Diğer değişle televizyon magazin programlarından içerik olarak farklılık ihtiva etmektedir. 

Magazin programlarında birbirinden farklı konular programın içeriğini oluşturmaktadır. Moda, sanat, spor, bilim vb., çok çeşitli konular programın içerisinde ele alınabilir. Bu konular arasındaki bağlantılar için çoğunlukla müzik kullanımından yararlanılır. Ancak efektler ve güzel yazılmış, hazırlanmış metinler de konular arasındaki bağlantıyı sağlamak için kullanılabilmektedir. Magazin programlarında da telefonla bağlantılar gerçekleştirilebilir. Önceden yapılmış kayıtlar dinletilebilir. Magazin programları birbiri ile uyumlu bir biçimde birleştirilmiş yamalı bohçalara benzetilebilir. Birbirinden farklı ancak güncel, hem eğlenceli hem de ilgi çekici konular ve kimi zamanda konuklar dengeli bir biçimde programın bütününü oluşturmaktadır.

Eğitim programları, toplumu oluşturan fertlerin sosyal ve kültürel olarak gelişmesine katkıda bulunan programlardır. Dinleyicilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki gelişmeler hakkında bilgi ve kültür düzeyinin arttırılmasın amaçlar. İnternetten hatta televizyondan önce radyo geniş kitleleri eğitmek için kullanılan bir kitle iletişim aracı iken günümüzde Türkiye'de, bu işlevini doğrudan yerine getiren bir radyo istasyonuna rastlamak oldukça güçtür. Ancak gelişmekte olan pek çok ülkede, radyo uzaktan eğitim aracı olarak hala kullanılmaktadır. Radyo eğitim programları da yayının yapıldığı ülkenin koşullarına göre değerlendirilmektedir. Okullarda bilgisayar eğitimi yapılan bir ülkede, radyo ile eğitimin yer bulması zordur. Ancak okuma yazma bilmeyen, Türkiye'nin ücra bir köşesinde yaşayan ve televizyonu olmayan bir vatandaşımız için radyo hala eğitim amaçlı kullanılabilir. Diğer bir yandan da Türkçe'yi yetkinlikle ve doğru kullanabilmek için kitle iletişim araçlarına özellikle radyoya önemli bir görev düşmektedir. Radyodan dinleyiciye ulaşan Türkçe'nin doğru ve düzgün kullanılması, dinleyiciyi doğrudan olmasa bile dolaylı olarak eğitecektir. Çocuk programları, hedef kitlesi özellikle çocuklardır. Gelişmiş ülkelerde iyi örneklerine çokça  rastlanırken, Türkiye'de çocuklara yönelik programlar neredeyse yapılmamaktadır. Örgün eğitim programlar, her seviye okul eğitimlerine yardımcı olmayı amaçlayan programlardır. Türkiye genç bir nüfusa sahiptir. Bu eğitime ihtiyacı olan birçok kişi bulunduğu anlamına gelir. Radyonun da teknik olarak eğitim alanında kullanılması oldukça kolaydır. Yaygın eğitim programları, okula devam etme olanağı bulamayan insanlara yönelik olarak hazırlanan programlar, başka bir iş yaparken bile dinlenebilen radyo aracılığı ile ulaştırılabilir. Bu programların üretim maliyeti de televizyon programı üretimi kadar fazla değildir. Eğitim spotları, yayınlanması kanunen zorunludur. Reklam gibi, kısa ve dikkat çekici yapımlardır. Sağlık programları, dinleyicilerin sağlık sorunları hakkında bilgilendirilmesi için sağlığa ilişkin her konu hakkında hazırlanan programlardır.Sağlık programı yapmak titizlik isteyen bir konudur. Halka ulaştırılacak bilgilerin doğruluğundan, verilen bilgilerin doğru kaynaktan alındığından emin olmak gerekir. Ayrıca, bu programlarda, halkı yanlış yönlendirilmemeli, ilaç önerilmemelidir. Bilgi ve beceri programları, uzmanlık ve beceri gerektirecek işleri, bunların yapım aşamalarını dinleyicilere aktaran, bu yolla dinleyicilere bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlayan programlardır. Gençlik programları, bu programların hedefi öncelikle gençlerdir. Radyo yayınlarındaki diğer program türlerinin biçimsel özelliklerinden yararlanmakla birlikte daha dinamik bir yapıya sahiptir.

Kültürel anlamda birikimli kişiler, uzman konuklar ile tarihin, sanatın, kültürün çeşitli alanlarında derinlemesine görüşüldüğü programlardır. Programda konu ve konuk ilgi odağı almalıdır. Kültür programlarının bir alt türü olan sohbet programlarında bilgilendirici bir söyleşinin gerçekleşmesi temel amaç kabul edilir. Kültür ve sanat programları da özel radyolarda sıkça görülmeyen radyo program türlerinden biridir. RTÜK, kültür ve sanat programlarının amacını, ''kültürel değerleri aktarmak, tüm dünyadaki kültürlerin tanınmasını sağlamak, bireyi çağdaş kültürel birikimlerle donatmak''  olarak tanımlamaktadır. Bu tür programlar, kamu hizmeti yayıncılık modelini benimseyen radyo istasyonlarının öncelik verdiği program türlerinden biridir. Kamusal yayıncılığın amacı, halkın her kesimine seslenebilmek, bilgi ve bilinç düzeyini arttırmaktır. 

Belgesel Programlar; Belgesel programlar, gerçek olaylar, kişiler ya da doğa konusunda kendi doğal çevresi ya da akışı içerisinde gerçekleştirebileceği gibi, gerçeğe yakın ya da bu izlenimi veren yapımlardır. 

Bilgi Kültür Yarışmaları; Eğitim ve bilgi aktarımı için de kullanılabilen yarışmalar, toplumun seviyesinin artmasına yardımcı olurken dinleyicide merak duygusu uyandırarak programın dinamikliğini arttırabilmektedir. Özenle hazırlanan yarışma programları eğlendirirken eğiten programlardır. 

Sanat Programları, herhangi bir sanat türü olarak bilgilendirme, tanıtma ya da etkinlik veya gelişmelerden haberdar etmek için hazırlanan programlardır. Sinema, heykel, edebiyat, müzik, sahne sanatları vb. birçok sanat dalında faaliyetlerin duyurulmasını, çeşitli bilgilerin, güncel gelişmelerin izleyicilere aktarılmasını sağlayabilmektedir. Sanat programlarında bir sanat dalı tek başına ele alınabileceğine gibi, birden fazla sanat dalı da programın konusu olabilir. Ayrıca günlük yayın akışı içerisinde yer alan her hangi başka bir program içerisinde bile bölüm olarak da bulunabilir. 

Sohbet Programları; Tarihi ya da kültürel unsurları konu alabilen, söze dayalı programlardır. Kültürel olarak birikimli kişiler ya da uzman konuklar ile tarih, sanat, kültür vb. çeşitli  alanlarda derinlemesine görüşüldüğü programlardır.

Spor programları, radyo ve televizyon yayıncılığının çok geniş kitleler tarafından izlenen program türlerinden biridir.Spor programlarını hazırlamak ve sunmak, uzmanlık düzeyinde bir ilgiyi ve çalışmayı da gerektirmektedir. Spor programları, sporun çeşitli, alanları ile ilgili önemli olayların dinleyiciye duyurulduğu, haberler ve olayların derinlemesine ele alındığı programlardır. Spor programları da kendi içinde alt türlere ayrılmaktadır. Spor bülteni, spor karşılaşmaları, spor haber programları, bu sınıflandırma içinde yer almaktadır. 

Spor programlarının bir alt türüdür. Spor karşılaşmalarının temel amacı spor karşılaşmalarını dinleyiciye aktarmaktadır. Spor karşılaşmalarında, karşılaşma sürecince kayıt ya da canlı olarak yayın yapılır. Kimi zaman yayınlar karşılaşma başlamadan önce başlar, spor yorumcularının, taraftarların ve sporcuların gerçekleşecek karşılaşma hakkındaki görüşlerini alırlar. Radyo yayınlarında canlı olarak spor spikeri tarafından dinleyiciye anlatılan ve dinleyicinin hayalinde canlandırdığı futbol karşılaşmalarını sunmak özel bir uzmanlığı gerektirir. Radyoda futbol karşılaşmasını canlı olarak sunan bir spiker ile televizyonda karşılaşmayı anlatan spiker arasında fark vardır. Televizyonda spiker, görüntünün de  desteği ile çok az sözcükle karşılaşmayı anlatabilir. Oysa radyoda spiker olayın her ayrıntısını çok seri bir biçimde anlatmalı ve dinleyicinin olay zihninde canlandırabilmesini sağlamalıdır.

Program tanıtımları, radyoda yer alan programların yayın günü ve saatinin, program içeriğinin, varsa konukların günler öncesinden dinleyiciye duyurulduğu program tanıtım spotlarıdır. Dinleyicide merak duygusunu uyandırmak amaçlanır. Günlük yayın akışı içerisinde pek çok kez yayınlanır. İlgi çekici bir biçimde, mümkün olduğunca kısa ve anlaşılır olmasına dikkat etmek gerekir. Bir ürün veya hizmetin, alım, satım ya da kiralanmasını geliştirmek, bir amaç ya da düşünceyi yaymak, reklamcının istediği etkileri oluşturmak amacıyla ücret veya benzer bir karşılık ile iletim zamanı tahsis edilen kamuya yönelik duyurular olarak tanımlanmaktadır. Reklamlar; reklam kuşakları, özel tanıtıcı reklam programları ve spot reklamlar, Doğrudan satış reklamları ve program desteklenmesi olarak sınıflandırılmaktadır. 

Reklam kuşakları; Reklam ve yayın kuşağı, radyo yayın akışı içerisinde her türlü programın başında, arasında ya da sonunda yayınlanan reklamlardan oluşmaktadır. Reklam kuşaklarında ticari reklamlar olabileceği gibi kamuyu bilgilendirmeye yönelik sosyal içerikli reklamlarda yayınlanabilmektedir. 

Özel Tanıtıcı Reklam Programları ve Spot Reklamlar; Özel tanıtıcı-spot reklam, bir ürün, hizmet veya kuruluşun tanıtıldığı söz ve müzik içeren tek bir reklamı ifade eder, iki bağımsız program arasında yayınlanır. Genellikle, daha farklı bir yapısı olduğu ve diğer reklamlardan daha uzun süreli olduğu için kendi başına yayınlanmaktadır. 

Doğrudan Satış Reklamları; Radyo ve televizyonlardaki bazı reklamlar, izleyicilerin anında arayabilecekleri, ya da yeni iletişim araçları ile iletişim kurarak sipariş verebilecekleri, iletişim hatlarının duyurumunu da yaptıkları reklamlar yayınlamaktadırlar. 

Program Desteklemesi; Program desteklemesi, yapımı ya da yayını gerçekleştirilecek radyo programlarının veya bu programlarda kullanılan görsel işitsel eserlerin üretimi dışında faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişilerin, kendi adını, markasını, logosunu veya faaliyetlerini tanıtmak amacıyla bir programın finansmanına doğrudan veya dolaylı olarak, ayni veya nâkdi destek olmaları şeklinde gerçekleşmektedir.

Radyo haber belgesellerini hazırlarken, arşiv bant ses kayıtlarına, röportajlara ve uzman görüşlerine yer verilmesi, ikna ediciliği arttırmak ve gerçekçilik açısından son derece önemlidir. Programda anlatılan sosyal ve toplumsal olaylar belirli bir tarihsel süreçle dinleyiciye aktarılmalıdır.

Arşiv ses kayıtlarından bahsedilebilse de arşiv röportajları, röportaj sınıflandırmalarından biri değildir.