RADYO VE TELEVİZYON PROGRAMCILIĞININ TEMEL KAVRAMLARI

ABD ve İngiltere'de 1970'lerin sonunda gerçekleşen deregülasyon, liberalleşme, serbest piyasa ekonomisini benimseme sürecidir. Bu süreçte Türkiye ile birlikte, medya da yapısal değişikliklere uğrayarak yeniden biçimlenmeye başlamıştır. Dünyada ve ülkede yaygınlaşan sağ politikalar ve ekonomik alandaki değişiklikler yeni iletişim teknolojilerinin de önünü açmış, sayısal teknolojiler iletişim etkinliklerinde ve küresel medya şirketlerinde bir bütünleşmeye/tekelleşmeye neden olmuştur. Türkiye bu dönemde ortaya çıkan uluslararası medya kartellerinin ilgi alanı içine girmiştir.  Yeni iletişim teknolojilerindeki gelişmelerden Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere gibi büyük
devletlerle aynı dönemde etkilenen Türk medyası, devlet tekelinde bulunan tek kanallı radyo- televizyon yayıncılığından özel yayıncılığa adım atmıştır. Bu dönem medyadaki yapısal tekellerin kırılıp radyo ve televizyon kanallarının çoğaldığı, İnternet gibi yeni bir kitle iletişim aracının toplum yaşamına girdiği bir zaman dilimidir.

Türkiye’de 1990 yılında ilk olarak Star TV ile başlayan özel televizyon yayıncılığını, 1992’de özel radyoculuk izlemiştir. Bir dönem, yasal düzenlemeleri de gerçekleşmeden yürütülen yayınlar, kısa sürede sancılı ve karışık bir iletişim ortamı yaratmıştır. Gerçekte, yasal düzenlemelerin teknolojinin gerisinden gelmesi, yalnız Türkiye’ye özgü bir olgu değildir, bu süreç farklı siyasal sistemlerle yönetilen ülkelerde de böyle yaşanmıştır. Ancak bu durum, Türkiye’deki özel radyo ve televizyonlarda ilkesiz ve eğitimden
yoksun bir yayıncılık anlayışının yerleşmesine neden olmuştur. Yayıncıların ve yasa yapıcıların karşılaştıkları fırsatlar ve sorunlar her ülkede de farklıdır. Bu farklılıklar gereği her ülke kendi yayıncılık ortamını düzenleyebilmek için yayın birlikleri oluşturulmuştur. Bunlar, kitle iletişim araçlarının işlevlerini belirlemiş, yayıncılıkta kullanılan terimlere, kavramlara açıklamalar getirmişlerdir. Radyo ve
Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Türkiye’de radyo ve televizyon yayınlarını düzenlemek ve denetlemekle görevli kuruluştur. Anayasanın, 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluşları ve Yayınları Hakkında Yasa, Türkiye’deki yayıncılık alanını düzenleyen yasadır. Söz konusu yasa gereğince RTÜK kurulmuştur. Yasaya göre RTÜK; dokuz kişiden oluşan özerk bir kuruldur. Bu üyelerin 5’i iktidar, 4’ü muhalefet partilerinden olmak üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından seçilir. Kurulun yetkileri ise şunlardır; Türkiye’de kamu ve özel televizyonlara frekans tahsisi yapmak, lisans vermek, teknik denetim yapmak, yayınlanan programların yasaya uygun olup olmadığını denetlemek ve yaptırım uygulamaktır. Radyo izleme servisi henüz kurulmadığı için daha çok televizyon yayınları denetlenmektedir.

Radyo yayınları, temel olarak; haber verme, eğitme, eğlendirme, mal ve hizmetlerin tanıtımını sağlama, inandırma ve harekete geçirme işlevlerini sürdürmekte, gündelik yaşamımızın önemli bir parçası olmaya devam etmektedir. Radyo yayınlarının işlevlerini daha çok radyo istasyonunun yayın amacı belirlemektedir. Radyo yayınlarının eğlendirme-dinlendirme ve hoşça zaman geçirme işlevi özel radyoculukla birlikte daha çok öne çıkan bir işlevdir. Eğlendirme işlevi ile dinleyiciye en zahmetsiz ve en ucuz eğlenme biçimini sunmaktadır. Eğlendirme işlevi ile radyolar, dinleyicinin dikkatini önemli
toplumsal konulardan ve eşitsizliklerden başka yöne çevirir. Ticari kaygılarla yayın yapan radyo ve televizyonlar daha çok eğlendirme işlevlerini yerine getirdikleri doğrultusunda eleştirilmektedirler. Ticari kaygıların sonucunda dinleyiciyi günlük yaşamın sıkıntılarından uzaklaştırmayı amaçlayan özel radyolar, radyonun, kültürel işlevlerini, bilgilendirme işlevini ve toplumsallaştırma işlevini göz ardı ederek eğlendirme ve mal-hizmetlerin tanıtılması işlevinin üzerinde durmaktadırlar. Mal ve hizmetlerin
tanıtılması işlevine gelince; radyo örgütlerinin özel girişimin elinde olduğu ülkelerde yayının amacı mal ve hizmetlerin satışını arttırmaktır. Örneğin Amerikan sisteminde yayın örgütlerinin her türlü harcamaları ve kârları, yayınlarda yer alan reklam gelirleri yolu ile karşılanmaktadır. ABD yayın kurumlarında reklam ve tanıtım işlevi geniş bir yer bulur ve önemli bir finansman kaynağıdır. Haber alma-verme çağdaş toplumların ve demokrasinin vazgeçilmez ögelerindendir. Kamusal yayıncılığın temel amacı halkın her kesimine haber ve bilgi iletebilmektedir. Kitle iletişim araçlarının içerisinde en kolay
alınabilen ve kullanılabilen araç olan radyo, haber ve bilgi verme işlevini yerine getirebilecek en önemli araçtır. Okuma yazma bilmeyi gerektirmeyen, dinleyici ile birlikte her yere taşınabilen radyo, az gelişmiş ülkeler için önemli bir eğitim aracı olmuştur. Afrika’da ve Hindistan’da radyo örgün eğitimin önemli bir parçasıdır. Türkiye’de Cumhuriyet Devrimlerini ve İlkeleri’ni hayata geçirmek için radyo yayınlarından yararlanılmıştır.

Haber ve haber programları: Herkes tarafından bilinmeyen ancak bilinmek istenen bir olayın zamanında, doğru ve ilgi çekici bir biçimde dinleyiciye aktarılması gerekmektedir. Haber '' ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden ve kim'' sorularına yanıt arar.

Radyo, günlük ana haber bültenlerinde, en çok dinlenilen zaman dilimi içerisinde, on ile on beş dakikalık bir sürede, günün ulusal, uluslararası ve yerel, toplumsal, siyasal ve ekonomik gelişmeleri dinleyiciye aktarılır. Radyo haberleri uzman kişiler tarafından yürütülmelidir. Radyoda sunum yapan kişileri; sunucular, muhabirler ve DJ’ler olarak sınıflandırabiliriz. Radyo yayınlarında haberi sunmakla yükümlü kişiler, sunuculardır. Radyo sunucusu radyo ile dinleyici arasındaki bağı kuran kişidir. Sadece sese dayalı bir araç olan radyoda haber sunmak televizyondan çok daha zordur. Sunumdaki en küçük hata hemen fark edilebilir.
Radyoda haber bülteni sunabilmek için, güçlü bir sese ve iyi bir diksiyona  sahip olmak gerekmektedir. Ayrıca radyo sunucusu doğaçlama konuşma yeteneğine sahip olmalıdır. Canlı yayınlarda bazen istenmeyen süprizlerle  karşılanabilir. Örneğin telefon bağlantısı kesilebilir ya da haber programında konuk istenmeyen bir biçimde konuşabilir. Bu gibi durumlarda sunucunun konuya ve yayına hakim olması gerekmektedir. Bu nedenle sunucular, kültürlü, birikimli, toplumsal sorunlara ilgi duyan ve gündemi takip eden kişiler olmalıdır.Aynı zamanda sunucuların, açık ve yalın, anlaşılır bir Türkçe kullanıyor olmaları bir zorunluluktur.

Haber bültenlerinde genel olarak verilen bir haberin daha ayrıntılı biçimde işlendiği programlar tartışma ve yorum programlarıdır. Haber bültenlerinden bağımsız olarak, ele alınan konuya ilişkin uzman kişiler tarafından, bir sunucu eşliğinde konunun farklı boyutları ele alınır. Haber bültenlerinde sürenin kısıtlı olması nedeniyle ele alınamayan konular tartışma ve yorum programlarında daha ayrıntılı, farklı bakış açılarıyla ele alınır. Habere ilişkin bilgilerin toplanmasından, dinleyiciye aktarılmasına kadar geçen süreçte, muhabir, sunucu, haber spikeri, haber müdürü olmak üzere geniş bir ekip birlikte çalışır. 

Diğer seçenekler Kültür-Sanat programları başlığında incelenmektedir.

Haber Belgesel Programları: Günümüzde haber programları başlığı altında tanımlanan haber belgesel örnekleri daha çok televizyon program türleri içerisinde yer almaktadır. Radyoda haber belgeseli yoğun bir araştırmayı ve ekip çalışmasını gerektirmektedir. Belgesel, konusunu gerçek olaylardan, kişilerden veya doğadan alabilmektedir. Radyo haber belgeselinde derinlemesine bir araştırma yöntemiyle programa konu olan olay ya da olgu araştırılmalıdır. Belgesele konu olan olayın kendi doğal ortamında ya da akışı içinde kaydedilmesi doğru bir yol olabileceği gibi gerçeğe en yakın biçimde kurulmuş düzenlemeler ile de dinleyiciye aktarılması mümkün olabilmektedir. Diğer haber program türlerinde olduğu gibi, konuya ilişkin farklı bakış açılarına, karşıt görüşlere yer verilmelidir. Radyo haber belgesellerini hazırlarken, arşiv bant ses kayıtlarına, röportajlara ve uzman görüşlerine
yer verilmesi, ikna ediciliği arttırmak ve gerçekçilik açısından son derece önemlidir. Programda anlatılan sosyal ve toplumsal olaylar belirli bir tarihsel süreçle dinleyiciye aktarılmalıdır. Dinleyicinin hayal gücünü kullanabilmesi için sözün yanında radyonun önemli diğer unsurlarından müzik ve efektten de
yararlanılmalıdır. 

Magazin Programları: Magazin programlarında birbirinden farklı konular programın içeriğini oluşturmaktadır. Moda, sanat, spor, bilim ve benzeri çok çeşitli konular aynı programın içinde yer alabilir. 

Müzik Programları: İşitsel bir araç olan radyoda, ses ve müzik temel ögelerdir. Türkiye'de özel radyoculukla birlikte müzik programları tanımı da değişmiştir. Müzik ile ilgili bilinç oluşturmak ve müziği kaynaklandığı kültür ile birlikte aktarma amacı taşıyan ağırlıklı unsuru müzik olan program türüdür. 

Drama Programları: Radyo oyunları edebi bir metin türü olarak nitelendirilebilir. Radyo oyunları, dinleyicinin hayal gücüne seslenerek ve dinlediklerini zihninde canlandırmasına olanak sağlar. Radyonun bu özelliğini en iyi ortaya çıkaran program türü ise radyo oyunlarıdır. Radyo oyunları, karşılıklı konuşmalara dayalı, radyo ve televizyon diline uygun bir biçimde ya orijinal bir metne ya da edebi bir esere dayalı olarak hazırlanmış seri, dizi, tek oyun ya da dramatik belgesel biçimleri ile oluşturulmuş programlar olarak tanımlanmaktadır. 

Eğitim Programları:Toplumu oluşturan fertlerin sosyal ve kültürel olarak gelişmesine katkıda bulunan programlardır. Dinleyicilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki gelişmeler hakkında bilgi ve kültür düzeyinin yükseltilmesini amaçlar.

Eğitim Programları: Toplumu oluşturan fertlerin sosyal ve kültürel olarak gelişmesine katkıda bulunan programlardır. Dinleyicilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve hukuki gelişmeler hakkında bilgi ve kültür düzeyinin yükseltilmesini amaçlar. 

Çocuk Programları: Çocuk programları, hedef kitlesi özellikle çocuklardır. Gelişmiş ülkelerde iyi örneklerine çokça rastlanırken, Türkiye’de çocuklara yönelik programlar neredeyse yapılmamaktadır. Çocuklara yönelik olarak hazırlanan programlarda yaş ve eğitim düzeyleri dikkate alınır. Çocukların gelişim düzeyleri dikkate alınarak, pedagoglarla birlikte işlenen bu tür programlar çocuğa olumlu davranışlar kazandırmayı amaçlar. Kişilik gelişimini sağlamak ve bilinç düzeyini artırmak öncelikli amaçlar arasında yer almalıdır.
Çocuk programlarında çocukların ilgisini çekebilmek için çocuk seslerine ve efekt kullanımına özen gösterilir. Çocuk dinleyiciye yönelik programlarda çocuğu sosyal yaşama hazırlayabilecek, duygusal, zihinsel, ahlaki gelişimlerine katkıda bulunabilecek içeriklerle beslemek önemlidir. Çocuk programlarının yayın saatleri de çocukların dinleyebilecekleri düşünülerek planlanmalıdır. Çocuk şarkılarının, çocuk radyo oyunlarının yer alabileceği programlar içinde bölümler daha az olduğu bilinciyle kısa tutulmalıdır. 

Örgün Eğitim Programları: Her seviyede okul eğitimine yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Yaygın Eğitim Programları: Okula devam etme olanağı bulamayan insanlara yönelik olarak, hazırlanan programlar başka bir iş yaparken bile dinlenebilen radyo aracılığı ile ulaştırılabilir.

Eğitim Spotları: Yayınlanması kanunen zorunludur. Reklam gibi, kısa dikkat çekici yapımlardır.

Sağlık programları: Dinleyiciyi sağlık sorunları hakkında bilgilendirmesi için sağlığa ilişkin her konu hakkında hazırlanan programlardır.

Gençlik Programları: Gençlik programının hedefi öncelikle gençlerdir. Radyo yayınlarındaki diğer program türlerinin biçimsel özelliklerinden yararlanmakla birlikte daha dinamik bir yapıya sahiptir. Gençlik programlarının yapımlarında gençleri sosyal, duygusal, ahlaki gelişimlerini olumsuz yönde etkileyecek yayınlar yapılmaması için özen gösterilmelidir. Programların, onların hayata hazırlanmasına yardımcı olacak, eğlendirirken eğitici olmasına da çaba sarf edilmelidir. 12-24 yaş grubundaki dinleyicileri hedef alan, gençlerin ortak özellik ve ihtiyaçlarına göre sorunlara çözüm yolları getiren programlardır. 

Spor Programları: Spor programları, sporun çeşitli alanları ile ilgili önemli olayların dinleyiciye duyurulduğu, haberler ve olayların derinlemesine ele alındığı programlardır. Spor programlarını hazırlamak ve sunmak, uzmanlık düzeyinde bir  ilgiyi ve çalışmayı gerektirir.

Kültür Sanat Programları: Kültürel anlamda birikimli kişiler, uzman konuklar ile tarihin, sanatın, kültürün çeşitli alanlarında derinlemesine görüşüldüğü programlardır. Programda konu ve konuk ilgi odağı olmalıdır. Kültür
programlarının bir alt türü olan sohbet programlarında bilgilendirici bir söyleşinin gerçekleşmesi temel amaç kabul edilebilir.
Kültür ve sanat programları da özel radyolarda sıkça görülmeyen radyo program türlerinden biridir. RTÜK, kültür ve sanat programlarının amacını, “Kültürel değerleri aktarmak, tüm dünyadaki kültürlerin tanınmasını sağlamak, bireyi çağdaş kültürel birikimlerle donatmak” olarak tanımlamaktadır. Bu tür programlar, kamu hizmeti yayıncılık modelini benimseyen radyo istasyonlarının öncelik verdiği program türlerinden biridir. Kamusal yayıncılığın amacı, halkın her kesimine seslenebilmek, bilgi ve bilinç düzeyini arttırmaktır.TRT’de yer alan kültür sanat programları;  Belgesel programlar, bilgi-kültür yarışmaları, sanat programları, sohbet
programları.
Belgesel Programlar; belgesel programlar, gerçek olaylar, kişiler ya da doğa konusunda kendi doğal çevresi ya da akışı içerisinde gerçekleştirilebileceği gibi, gerçeğe yakın ya da bu izlenimi veren yapımlardır. 

Bilgi Kültür Yarışmaları: Eğitim ve bilgi aktarımı için de kullanılabilen yarışmalar, toplumun kültür seviyesinin artmasına yardımcı olurken dinleyicide merak duygusu uyandırarak programın dinamikliğini arttırabilmektedir. Yarışmalar, yarışmacının kazanıyor ya da kaybediyor olması, dinleyicinin sorunun
cevabını biliyor ya da bilmiyor olması fark etmeksizin ilgiyi üst seviyeye çıkartmaktadır. Özenle hazırlanan yarışma programları eğlendirirken eğiten programlardır. 

Sanat Programları: Herhangi bir sanat türü ile ilgili olarak bilgilendirme, tanıtma ya da etkinlik veya gelişmelerden haberdar etmek için hazırlanan programlardır. Sinema, heykel, edebiyat, müzik, sahne sanatları vb. birçok sanat dalında faaliyetlerin duyurulmasını, çeşitli bilgilerin, güncel gelişmelerin izleyicilere aktarılmasını sağlayabilmektedir. Sanat programlarında bir sanat dalı tek başına ele alınabileceği gibi, birden fazla sanat dalı da programın konusu olabilir. Ayrıca günlük yayın akışı içerisinde yer alan her hangi başka bir program içerisinde bir bölüm olarak da bulunabilir. 

Sohbet Programları: Tarihi ya da kültürel unsurları konu alabilen, söze dayalı programlardır. Kültürel olarak birikimli kişiler ya da uzman konuklar ile tarih, sanat, kültür vb. çeşitli alanlarda derinlemesine görüşüldüğü programlardır.

Radyonun ucuz, pratik ve hızlı bir teknoloji olması, 20 yüzyılın ilk çeyreğinde bütün dünyaya yayılmasını sağlamıştır. Ülkemizde 6 Mayıs 1927’de ilk resmi radyo yayını başladığında Amerika Birleşik Devletlerinde ticari, Avrupa’da kamusal radyoculuk önemli atılımlar kaydetmişlerdi.

Doğru cevap A' dır.

Ülkemizde ilk televizyon yayını ise İstanbul Teknik Üniversitesi tarafından 9 Temmuz 1952 günü gerçekleştirilmiştir. Daha sonra 31 Ocak 1968’de TRT Ankara Televizyonu ilk resmi yayınını yapmıştır. Bunlar başlangıçta deneme yayınları biçiminde, siyah-beyaz olarak tek kanaldan sürdürülmüştür.

Doğru cevap B' dir.

31 Ocak 1968’de TRT Ankara Televizyonu ilk resmi yayınını yapmıştır. Bunlar başlangıçta deneme yayınları biçiminde, siyah-beyaz olarak tek kanaldan sürdürülmüştür.

Doğru cevap C' dir.

Türkiye’de 1990 yılında ilk olarak Star TV ile başlayan özel televizyon yayıncılığını, 1992’de özel radyoculuk izlemiştir. Bir dönem, yasal düzenlemeleri de gerçekleşmeden yürütülen yayınlar, kısa sürede sancılı ve karışık bir iletişim ortamı yaratmıştır.

Doğru cevap D' dir.

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) Türkiye’de radyo ve televizyon yayınlarını düzenlemek ve denetlemekle görevli kuruluştur. Anayasanın, 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluşları ve Yayınları Hakkında Yasa, Türkiye’deki yayıncılık alanını düzenleyen yasadır. Söz konusu yasa gereğince RTÜK kurulmuştur. Yasaya göre RTÜK; dokuz kişiden oluşan özerk bir kuruldur. Bu üyelerin 5’i iktidar, 4’ü muhalefet partilerinden olmak üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından seçilir.

Doğru cevap E' dir.

Radyo yayıncılığında program türleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir.

Haber ve haber programları

Magazin programları

Müzik programları

Drama programları

Eğitim programları

Spor programları

Tanıtım ve reklamlar

“Bizi arayın” programları 

Doğru cevap A' dır.

Haber ve haber programları; günlük ara ve ana haber bültenleri, tartışma ve yorum programları, haber röportaj programları, haber belgesel programları olarak sınıflandırılmaktadır.

Doğru cevap B' dir.

Yaygın eğitim programları, okula devam etme olanağı bulamayan insanlara yönelik olarak hazırlanan programlar başka bir iş yaparken bile dinlenebilen radyo aracılığı ile ulaştırılabilir. Bu programların üretim maliyetleri de televizyon programı üretimi kadar fazla değildir. Dinleyici açısından da yeni iletişim teknolojileri sayesinde yolda, işte ya da başka bir iş yaparken eğitim sürecinin devam edebilmesi için olanak sunar. Örgün eğitim olanaklarından yararlanamamış ve eğitim almak isteyen bireyler için hazırlanan programlardır.

Doğru cevap C' dir.

“Bizi arayın” programları pek çok radyo istasyonunun, düşük maliyetli ve eğlenceli olması nedeniyle çokça tercih ettiği bir program türüdür. Sunucu, programın başında o gün tartışılmasını istediği bir tartışma konusu belirler. Dinleyiciler konuyla ilgili görüşlerini telefon aracılığı ile programa katılarak ifade ederler. Türkiye’de seçilen konular daha çok eğlence amaçlı belirlenmektedir.

Doğru cevap D' dir.

Kültürel anlamda birikimli kişiler, uzman konuklar ile tarihin, sanatın, kültürün çeşitli alanlarında derinlemesine görüşüldüğü programlardır. Programda konu ve konuk ilgi odağı olmalıdır. Kültür programlarının bir alt türü olan sohbet programlarında bilgilendirici bir söyleşinin gerçekleşmesi temel amaç kabul edilebilir. Kültür sanat programlarını şu şekilde sıralayabiliriz:

Doğru cevap E' dir.