RADYO VE TELEVİZYON PROGRAMCILIĞININ TEMEL KAVRAMLARI

Televizyon iletişim sürecinde; 

İLETİM; Kaynaktan çıkan ses ve görüntü sinyallerinin elektronik olarak izlerkitleye ulaştırılmasıdır. 

Kaynak; Televizyon iletişim biçimleri içerisinde kaynak kavramı çok anlamlı olarak kullanılır. Genel anlamda kaynak kamu ya da ticari televizyonun anlatım olanaklarını kullanarak bir televizyon metnine dönüştürülmesidir. Yeryüzünde bir televizyon programı haline gelebilecek binlerce konu vardır. Televizyon dünyasının yaratıcı alanlarında çalışanlar bu konulardan bir tanesini seçer ve bir televizyon programı haline dönüştürmek için yaratıcı bir etkinlik gerçekleştirir. 

Yaratım; Bir fikrin, konunun, görüşün, olayın gerçeğin televizyonun anlatım olanaklarını kullanarak bir televizyon metnine dönüştürülmesidir. 

Etki/tepki; İzlerkitlenin televizyon programına beklentileri, ihtiyaçları doğrultusunda tepki vermesidir.

Geri Besleme; Televizyon programcılığında geri besleme dolaylı gerçekleşir.Televizyonda, izlerkitle duygu ve düşüncelerini doğrudan aktaramaz. Çünkü televizyon tek yönlü bir kitle iletişim aracıdır. Yeni kitle iletişim araçlarından önce izleyici anketleri, reyting ölçümleri izleyici yorumları ve kamuoyu bilgileri genel geri bildirim seçenekleriydi. 2000'li yılların yeni iletişim ortamlarıyla birlikte geri bildirim süreci İnternet yorumları, mobil telefon mwesajları gibi farklılıklar da gösterebilmektedir.

Televizyon programcılığı tıpkı fabrikada ki üretim süreci gibidir. En basitten, en karmaşığa kadar televizyon programlarının yaratın süreci diğer yaratım, üretim süreçlerine benzer.  Televizyon programcılığında bir konunun, bir fikrin, olayın, gerçeğin bir ekip tarafından, gerekli teknolojik altyapıyı kullanarak bir televizyon programına dönüştürülmesinde belirli aşamalar vardır. Televizyon yapım süreci; Yapım Öncesi, Yapım ve Yapım Sonrası olmak üzere üç aşamadan oluşur. 

YAPIM ÖNCESİ; Bir fikrin televizyon programına dönüştürülmesi sürecinden ilk görüntü kaydına kadar gerçekleştirilen aşama olarak tanımlanır. Projenin gerçekleştirilmesi için yapılan ilk kayıt ile birlikte artık yapım aşamasına geçilmiş olur. Yapım öncesi süreçte önce fikirler belirlenir ve bir konu üzerinde odaklanılır. Oluşturulan fikir önce basit sinopsis haline getirilir daha sonra ise geliştirme senaryosu olarak da tanımlanan tretmana dönüştürülür. Bundan sonraki aşamalar ise senaryolaştırma, çekim senaryolarının hazırlanması ve son olarak da (yapım sektöründe storyboard) görselleştirme kağıtları hazırlanır. Yapım öncesi çalışmalar ne kadar ayrıntılı ve titiz hazırlanırsa, yapım aşaması o denli başarılı olur.

 Yapım Öncesi: Yapım öncesi, bir fikrin televizyon programına dönüştürülmesi sürecinden yapılan ilk görüntü kaydına kadar gerçekleştirilen aşama olarak tanımlanır. Projenin gerçekleştirilmesi için yapılan ilk kayıt ile birlikte artık yapım aşamasına geçilmiş olur.
Yapım öncesi süreçte önce fikirler belirlenir ve bir konu üzerinde odaklanılır. 

TRETMAN: Bir televizyon programı için geliştirim senaryosudur. Belli bir sayfa sınırlaması yoktur. Kurmaca veya gerçeğe dayalı olsun programda neyin anlatılacağının belirlenmesidir. Senaryonun özetidir. Genellikle zaruri olmadıkça diyalog yoktur. Başlıca karakterler, programda yer alacak kişiler tanıtılır. 

Sinopsis

Senaryo 

Çekim Senaryosu 

Görselleştirme Kağıdı

Seçeneklerin tümü yapım öncesinde gerçekleştirilmektedir.

Programcı kafasında oluşturduğu taslakları bir program haline getirirken bazı temel kavramların, hazırlayacağı programın hangi kanalda, hangi zaman diliminde, hangi koşullarda yayınlanacağının da farkında olması gerekir. Bu farkındalık, program yapımcısının tasarlayacağı programın hedef kitlesine ulaşması açısından doğru bir tasarımın gerçekleştirilmesi için önemlidir. Program yapımında dikkat edilecek unsurlardan ilki yayının ölçeği ile ilgilidir. Tasarımcı programın hangi koşullarda ve hangi coğrafyaya nasıl bir ölçekte, ne kadar izleyiciye yayınlanacağı konusu yayın ölçeği kavramı ile tanımlanır. Televizyon yayınları, ulusal, bölgesel ve yerel olarak üç ana başlıkta toplanır. Ulusal yayın, bütün ülkenin yerleşik alanının % 70'den az olmamak üzere gerçekleştirilen yayınlara verilen addır. Bölgesel yayın ise; birbirine komşu en az üç il veya en çok bir coğrafi bölge alanının % 70'ine yapılan yayındır. Mülki taksimat itibarıyla en az bir ilçe (merkez ilçe dahil) veya bir ilin alanının en az % 70'ine yapılan yayınlar ise yerel yayın olarak adlandırılır.  

Seçeneklerdeki diğer şıklar, televizyonun yayın teknıği ile ilgilidir.

Televizyonun anlatı yapısı ile sinemanın anlatı yapısı önemli benzerlikler içerir; ancak aralarında önemli ayrımların olduğunu da bilmek gerekir. Sinemada anlatı yapısı geleneksel ve modern olmak üzere ikiye ayrılır. Geleneksel anlatı yapısının kökeni Melies'e, hatta Aristoteles'e dek uzanır ve merkezinde bir öykü vardır. Bu öykü giriş, gelişme ve sonuç modeli üzerine temellenir. Bu üç bölüm tek bir öyküye dayanır ve olaylar sebep-sonuç zinciri içerisinde gerçekleşir. Geleneksel anlatı belli bir dengeyle başlar. Dengenin bozulmasına neden olan ana bir çatışma vardır ve çatışmanın ortaya çıkmasıyla olay örgüsü yavaş yavaş ilerlemeye başlar. Bu ilerleyişte yan çatışmalar da devreye girer. Geleneksel anlatı yapısının özü, bozulan dengenin yeni bir yapıya dönüşerek tekrar kurulması üzerinedir. 

Televizyon metinleri masal, roman ve film gibi anlatısal metinlerdir. Bununla birlikte televizyon anlatısı farklı bir anlatıdır. Televizyon ilk bakışta filme ait anlatı yapısı özelliklerini taşıyor gibi görünebilir, çünkü filmler, farklı drama türleri ve bunlara benzer metinler televizyon yayınları içerisinde sıklıkla yer alır. Oysa anlatı yapısı kavramını televizyon için ortaya koyarken durum oldukça farklıdır. ''Filmlerde çatışmanın çözülmesiyle birlikte sonlanan, bütünlüklü bir anlatı yapısı varken, televizyonda bu tür bir bütünlüğe çok fazla rastlanmaz. Televizyonda filmlerdekine benzer bir birlik, bütünlük bulunmaz. Televizyon programlarının anlatı yapısının kendi içinde oluşturduğu bütünlük, televizyon yayınının bütünü için aynı şekilde gerçekleşmeyebilir. Ardı ardına dizilen çeşitli türdeki programlarla televizyonun anlatı yapısı önemli farklılıklar oluşturabilir. Televizyon anlatı yapısını art ardına sıralanan farklı türler oluşturduğu için, tür kavramı bu yapıyı oluşturan temel ögelerden bir olarak görülebilir.

Bir kitle iletişim aracı olarak televizyonun anlatı yapısı kurmacaya ve gerçeğe dayalı metinler olarak iki farklı şekilde değerlendirilebilir. '' Kurmaca metinlerin düşsel öykülerle eşitlenirken, kurmaca olmayan metinlerin doğrudan 'gerçeğin' ta kendisi olarak eşitlenmesi'' olarak değerlendirmektedir, Ellis. Ancak televizyon metinlerindeki bu ayrımın artık değişmeye ve sınırlarının daha geçişken bir hale gelmeye başladığı söylenebilir.

Televizyonun türlere ayrılmış ve bölünmüş anlatı yapısı vardır ve bölünmeye rağmen anlatı akışkanlığını korur. Özellikle 24 saat sürekli ve kesintisiz yayın vaat eden günümüz televizyon yayıncılığının anlatı yapısının bu tanımla örtüştüğü söylenebilir. Türlerden ortaya çıkan bölümlemeler, 24 saatlik yayının genel sürekliliğini sekteye uğratmadan yayın devam eder. Televizyonun parçalanarak akan anlatısı onun geleneksel anlatının denge, dengenin bozulması ve farklı biçimde yeniden kurulmasına dayalı yapısından uzaklaştırır; onu süren, sonlanmayan, sürekli devam eden bir üst anlatı haline getirir. Parçalarla akan televizyon anlatısı farklı türleri ortak bir paydada birleştirir. Televizyon anlatısı türsel uzlaşmaların ötesinde, türleri içine alarak birbirine benzeştirir.

Televizyonun çok anlamlı metinleri geleneksel anlatılardan ve klasik gerçekçi metinden farklılaşır. Televizyonda çok anlamlılık, televizyon anlatısında farklı anlamların aynı anda taşınmasıdır. Bu durumu sağlayan faktör, televizyondaki kapalı metin ve açık metinle ilişkilidir. Kökeni edebi metinlere dayanan açık metin, okuyucuyu tek bir anlamla sınırlamayan, zengin ve karmaşık okumalara olanak sağlayan bir yapıdadır. Buna karşın kapalı metin, okuyucuyu tek bir anlama odaklayan, esnekliği olmayan, farklı yorumlara kapalı bir yapıdadır. Açık metinler, televizyon anlatısına esneklik kazandırmıştır. Bu esneklik, ironiler, şakalar, çelişkiler ve abartıların aynı anda kullanımına olanak sağlamaktadır. Bu yapısından dolayı televizyon anlatısında sabit bir anlamdan söz etmek mümkün değildir ve televizyon metni farklı okumalara açık bir metindir.

Akış televizyon yayınlarının birbirinden farklı türdeki programlarla sistematik bir şekilde ardı ardına dizilmesinden ortaya çıkar. Televizyonda akış, kesintiler yaratarak bölümleme ve sıralama olarak tanımlanır; televizyon yayınlarında akış, kesintiye uğrayan programların art arda sıralanarak bölümlemeler oluşturmasıdır. Romanın, öykünün, gazete yazısı veya haberin, sinema filminin kendi içinde bütünlüklü yapısına karşın, televizyon bu tür görünürde bütünlüklü yapılar toplamından oluşan bir sürekliliğe sahiptir. Bu süreklilik de akış olarak nitelendirilir. Williams'a göre, akış kavramı farklı programların sadece ardı ardına getirilmesi değildir, aksine ''bizzat televizyona ait planlı bir yapı''dır. İzleyicilerin de televizyon izlemeyi bırakıp yeniden başlamaları televizyon akışını bireysel anlamda değiştiren bir durumdur. Williams akış kavramını televizyon ve program izlemek arasındaki ayrımı örnek vererek açıklar: Zaten belirtildiği gibi, çoğumuz bu deneyimi tanımlarken, haberleri, bir oyunu ya da futbol maçını televizyonda izlediğimizi söylemek yerine, yalnızca televizyon izlediğimizi söyleriz, belirli bir program için açtığımızda bile kendimizi tekrar tekrar bundan sonraki ve daha sonraki programları izlerken buluruz. Akışın belirli aralıklar bulunmayan düzeni de zaten bunu destekler.

Televizyondaki akış kavramı gündelik yaşamın akışına benzerlik gösterir. Gündelik yaşamda insanların genel olarak yaptıkları işlerin ve eylemlerin zamansal dağılımı gibi televizyon yayınlarının da belirli bir zamansal sıralanışı vardır. Bu zamansal sıralanış ülkelere, televizyon şirketlerine ve hatta bu şirketlerin farklı kanallarına göre çeşitlilik gösterebilir. Bu durumu farklı program türlerinin art arda gelerek sadece bir akış değil aynı zamanda kültürel bir biçim oluşturması olarak açıklamamıştır, Williams. Televizyonu kültürel bir form biçimine dönüştüren kavramlardan birinin de akış olduğunu öne sürmektedir, Williams. Ayrıca tekil ve bağımsız programları incelemektense, televizyonda asıl incelenmesi gereken şey, günlük programcılığın bütünlüklü akışıdır. Televizyon programları film gibi ayrıştırırılmış, birbirinden bağımsız metinler değildir. Televizyonda akış filmlerde olduğu gibi ayrıştırılmış, birbirinden bağımsız metinler değil, bir programın diğeriyle başladığı iç içe geçtiği sürekli bir yapıdır.

Tür kavramının endüstriyel yönü izlerkitle ile sektör arasındaki uzlaşmayı düzenlerken, format kavramının endüstriyel yönü ise sektörün bizzat kendi iç düzenlemesinin bir sonucu olarak görülebilir. Bunun yanında tür genel bir  alanı, sınıflamayı ifade ederken, ''format kavramı tekil yapıya karşılık gelir ve yasal olarak telif oluşturabilecek bir özgünlük arz eden televizyon yapımlarının formüllerini içerir''. Oysa tür kavramı bir programı özgün olarak anılan bir kavram değildir. Program mekanı, karakterlerin sayısı, işlevleri, olay örgüsünde yer alabilecek anahtar öğeler, kurallar, kamera kullanımı gibi diğer programlarda görülmeyecek eşsiz ve kendine özgü ögeler, bir programın formatını oluşturan formüllerdir. Filmler bir kez üretilir ve bir ürün tür içerisinde anılabilir.Oysa televizyon programlarının kayda değer bir bölümü haftalık ya da günlük yayınlanır. Bu durum bir televizyon programından her hafta ya da her gün yapılması anlamına gelir. İşte haftalık olarak yayınlanan bu programların özgün yapısı, o programın formatını oluşturur.

Televizyon programcılığı aynı zamanda bir iletişim süreci tasarımıdır. İletişim en basit tanımı ile bir kaynağın, bir iletiyi (mesajı) alıcılara ulaştırması ve alıcıların da bu iletiyi yorumlayarak geri bildirim olarak kaynağa iletmesidir.

Kaynak: Televizyonun iletişim biçimleri içerisinde kaynak kavramı çok anlamlı olarak kullanılabilir. Genel anlamda kaynak kamu ya da ticari televizyon kanalına karşılık gelir. Daha dar anlamda ise bir programın yapımcısı ya da yönetmeni, kimi durumlarda ise ekranda görülen konu uzmanları, farklı kişi ya da kurumlar da birer kaynak olarak görülebilir. Kaynak bir televizyon programı olarak tasarlanan iletiyi kodlayan kişi ya da kurumdur.

Sinopsis: Bir televizyon programını ya da bir film öyküsünü kısaca anlatan, beş-altı cümlelik özettir. Programın başından sonuna kadar oluşturulması planlanan süreçler bir kaç cümle ile özetlenmeye çalışılır.

Tretman: Bir televizyon programı için geliştirim senaryosudur. Belli bir sayfa sınırlaması yoktur. Kurmaca veya gerçeğe dayalı olsun programda neyin, nasıl anlatılacağının belirlenmesidir. Senaryonun özetidir. Genelde zaruri olmadıkça diyalog yoktur. Başlıca karakterler, programda yer alacak kişiler tanıtılır.

Senaryo: Tretmanda aktarılan televizyon programının daha ayrıntılı ve diyaloglarla yazılmasıdır. Görüntü ve sese dönüşecek her şeyin yazılı halidir.

Çekim Senaryosu: Senaryonun, görselleşmiş halidir. Çekim senaryosu çekim zamanından, dekora, mekanlara, kostümlere, kullanılacak objektiflerden, çekim ölçeklerine kadar bütün görsel detayların çekim çekim ayrıntılarını içerir.

Görselleştirme Kağıdı (Storyboard): Bir televizyon programını oluşturan görsel anlatı öğelerinin çizilerek görselleştirilmesidir. Bu çizimler çekim senaryosunda yer alan dekor, kostüm, mekan, çekim ölçekleri, optik bilgiler gibi birçok detayın nasıl planlandığını ve tasarlandığını görselleştirmesi açısından önem taşır.

Öncelikli olarak her yapımcı daha önce üretilmiş medya metinlerinin telifleri konusunda temel duyarlılığa sahip olmalı ve yürürlükte olan telif yasası olarak da bilinen “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu”na uygun davranmak durumundadır. Böylelikle her yapımcı daha kendi programını tamamladıktan sonra kendisinin de bir “telif hakkı sahibi” olacağının bilincinde olacaktır. Telif hakkı sahibi; yazar, besteci, düzenlemeci gibi düşünsel alanda eser yaratan gerçek kişidir. Kimi durumlarda ise yürürlükte olan mevzuata dayanarak daha önce üretilmiş medya metinlerinin bir bölümünü ya da kimi durumlarda ise tamamını telif hakkı sahibinin izni ile kullanmak mümkün olabilir. Bunun için ise bağlantılı hak sahibi ya da komşu hak sahibi kavramalarının da bilinmesi gerekir. Bağlantılı hak sahibi; eser sahibinin manevi ve mali haklarına zarar vermemek kaydıyla komşu hak sahipleri ile filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren film yapımcılarının sahip oldukları haklara sahip olan kişi ya da kurumları; komşu hak sahibi ise; eser sahibinin manevi ve mali haklarına zarar vermemek kaydıyla ve eser sahibinin izni ile, bir eseri özgün bir biçimde yorumlayan, tanıtan, anlatan, söyleyen, çalan ve çeşitli biçimlerde icra eden sanatçıların icra ürünlerini veya sair sesleri ve görüntüleri ilk defa tespit eden fonogram ve program yapımcıları ile radyo ve televizyon kuruluşlarını niteler.

Canlı yayın: Yayıncı veya yayıncı dışında gerçek ya da tüzel kişilerce hazırlanmış bir radyo veya televizyon programının, bir faaliyetin veya bir olayın anında, naklen veya stüdyodan, izleyiciye aktarıldığı yayın türüdür.

Karasal yayın, ses ve görüntünün elektromanyetik sinyallere dönüştürülerek belirli frekanslardan yine elektromanyetik dalgalar aracılığı ile alıcılara iletildiği yayındır. 2000’li yıllara kadar hatta 90’lı yılların ortalarına kadar Türkiye’de gerçekleştirilen yayınların tamamı karasal yayınlardır ve halk arasında “anten yayını” olarak da tanımlanır. Bunun nedeni ise karasal yayınları alabilmek için televizyon alıcılarına anten bağlamak zorunluluğudur. Ardından gelen kablolu ve uydu yayınları teknolojileri ile birlikte karasal yayıncılık eski önemini yitirmiştir. Karasal televizyon yayınları devlet tarafından belirlenen frekanslar dahilinde yapılır ve bu frekanslar belirli süreler ile yayın kuruluşlarına ihale edilir. Her ülkenin ulusal, bölgesel ve yerel yayınları için sınırlı düzeyde frekansları olduğu ve izleyiciler karasal yayınları ücretsiz olarak izleyebildikleri için aslında 2000’li yıllarda da hala önemli olduğu yeni yeni fark edilmektedir.

Yapım: Bir televizyon programının dijital format ya da film formatında kayıt altına alındığı aşamadır. Diğer bir ifadeyle program fikrinin görüntü ve ses ortamına aktarılmasıdır. Bu aşama program canlı yayınlanıyorsa, doğrudan vericilerden yayına ulaşır. Canlı kaydediliyorsa da yayın zamanında doğrudan yayınlanır. Canlı yayınlanmayan veya canlı kaydedilmeyen televizyon programlarının kayıtları yapım sonrası aşamasına hazırdır. Canlı yayın: Yayıncı veya yayıncı dışında gerçek ya da tüzel kişilerce hazırlanmış bir radyo veya televizyon programının, bir faaliyetin veya bir olayın anında, naklen veya stüdyodan, izleyiciye aktarıldığı yayın türüdür. Yapım Sonrası: Bu aşamanın ilk etabında yapım aşamasında kaydedilen programın, eğer dijital formattaysa doğrudan kurguya yönlendirildiği; eğer film formatındaysa banyo edilmek üzere doğrudan laboratuvara yönlendirildiği aşamadır.

Sinopsis: Bir televizyon programını ya da bir film öyküsünü kısaca anlatan, beş-altı cümlelik özettir. Programın başından sonuna kadar oluşturulması planlanan süreçler bir kaç cümle ile özetlenmeye çalışılır.

Tretman: Bir televizyon programı için geliştirim senaryosudur. Belli bir sayfa sınırlaması yoktur. Kurmaca veya gerçeğe dayalı olsun programda neyin, nasıl anlatılacağının belirlenmesidir. Senaryonun özetidir. Genelde zaruri olmadıkça diyalog yoktur. Başlıca karakterler, programda yer alacak kişiler tanıtılır.

Senaryo: Tretmanda aktarılan televizyon programının daha ayrıntılı ve diyaloglarla yazılmasıdır. Görüntü ve sese dönüşecek her şeyin yazılı halidir.

Çekim Senaryosu: Senaryonun, görselleşmiş halidir. Çekim senaryosu çekim zamanından, dekora, mekanlara, kostümlere, kullanılacak objektiflerden, çekim ölçeklerine kadar bütün görsel detayların çekim çekim ayrıntılarını içerir.

Yapım Sonrası: Bu aşamanın ilk etabında yapım aşamasında kaydedilen programın, eğer dijital formattaysa doğrudan kurguya yönlendirildiği; eğer film formatındaysa banyo edilmek üzere doğrudan laboratuvara yönlendirildiği aşamadır. Yapım sonrası aşaması sadece kurgu değil, her türlü ses, grafik, görüntü, fotoğraf, animasyonun eklendiği; renk, ses düzeltmesinin, özel efektin yapıldığı aşamadır. Televizyon programları bu aşamadan sonra yayınlanmaya hazır hale gelir.

Televizyon programlarının kayda değer bir bölümü haftalık ya da günlük yayınlanır. Bu durum bir televizyon programından her hafta ya da her gün yapılması anlamına gelir. İşte haftalık olarak yayınlanan bu programların özgün yapısı, o programın formatını oluşturur. Format kavramının serial kurallarıyla derinlemesine bir bağ oluşturduğu söylenebilir. Öncelikle seri, serial ve süren serial kavramlarını pekiştimekte fayda vardır. Bu üç kavramda aslında yaygın olarak kullanılan dizi kavramı ile örtüşür; ancak aralarında bazı farklılıklar vardır. Seri, her hafta başlayıp biten bir öykü içeren televizyon dizileridir. Serial, televizyon için çekilmiş birkaç bölüm devam eden ve biten dizilerdir. Süren serial ise, başlayan ve bitmeyen, başı unutulan ve sonu beklenemeyen yüzlerce bölüm sürebilen (pembe diziler gibi) televizyon dizileridir (İnal, 2001). Televizyon formatı, üretilen serilerden bağımsız bir bölüm içindeki değişken öğeler sisteminden ortaya çıkan, fakat serinin tümünde değişmeyen öğeler sistemidir ve format kavramının en iyi tanımlanabileceği televizyon programları serial yayınlardır. Serial olduklarından her biri arasındaki benzerlikler ve farklılıklar daha kolay gözlemlenebilir. Format kavramının kavranabilmesi için de seriallerin her bölümü içindeki benzerlikler ve farklılıklara bakmak bir yöntem oluşturabilir. Her serinin bölümleri kendi aralarında, konu, tema, konuklar ve diğer benzeri öğelerde değişiklikler gösterebilir. Fakat seriallerin her bir bölümünde değişen öğelerin yanında, bir de değişmeyen temel yapı taşları vardır. Herhangi bir programda her hafta aynı konuklar yer almayabilir ama konuk sayısı her zaman sabittir. Bir programda her hafta dış çekim görüntülerinin olması programın genel yapısı içerinde belirgin bir özellik olabilir, fakat dış çekimlerin yerleri her hafta değişiklikler gösterebilir. Bu durumda, konuklar değişse de aynı sayıda konuk almak ya da her hafta aynı mekân kullanılmasa da, her hafta dış mekân kullanmak birer format özelliğidir. Televizyon formatlarını oluşturabilecek öğelere ilişkin örnekler daha da çoğaltılabilir.