PSİKO-SOSYAL REHABİLİTASYON

Biyolojik yaşlanma; yaşlanmaya bağlı olarak insan vücudunun yapı ve fonksiyonlarında meydana gelen değişikliklerdir.

Sosyolojik yaşlanma; yaşlının toplumdaki statüsü, toplumun yaşlıdan beklediği rol ve davranışlar, toplumdan topluma değişiklik gösteren göreceli yaşlanmadır (Murray ve ark., 2009; Karadakovan, 2014; Toprak ve ark., 2002).

Sağlığı geliştirmeye katkısı olan olumlu sağlık davranışlarını şöyle sıralayabiliriz:

• Dengeli ve yeterli beslenme, kilo kontrolü • Düzenli uyku • Ağız ve vücut hijyenini sürdürme • Fiziksel aktivite • Sigara, alkol ve benzeri kullanmama • Stresle etkin baş etme • Güvenli çevrede yaşama ve kazalardan korunma • Bağışıklama • Güvenli cinsel yaşam • Olumlu iletişim ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi • Düzenli kontrolleri yaptırma.

Birincil önleme faaliyetleri;

• Beslenme-ağız sağlığı gereksinimleri, • Uygun fiziksel aktivite, egzersiz gereksinimleri, • Sağlıklı uyku, • Ekonomik güvence gereksinimleri, yoksulluğun önlenmesi, • Psiko-sosyal gereksinimler, • Manevi gereksinimler (Çoklu kayıplarla baş etme, bakım ve bağımsızlığı sürdürme, dinî ve yaşam inançlarını, değerlerini gerçekleştirebilme, etkileşim ve arkadaşlık), • Güvenlik gereksinimleri (bağışıklama, düşmeyi önleme, ilaçların kullanımı, toplum içinde güvenlik) gibi faaliyetleri kapsar (Callen ve Rector, 2014).

İkincil önleme, yaşlılarda yaygın görülen hastalıkların (Alzheimer, artiritler, kalp-damar hastalıkları, depresyon, diyabet, osteoporoz) erken tanı ve ilk tedavisinin yapılarak sağlığın sürdürülmesini kapsar. Böylece komplikasyonlar (örneğin diyabetli bir hastada görmenin kaybı) ve bağımlılık gelişmez. İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir (Ostwald ve Dyer, 2011).

Üçüncül önleme; herhangi bir hastalık ya da sağlıkta bozulma oluştuktan, tanısı konduktan ya da ilk tedavisi başladıktan sonra takip, rehabilitasyonu ve tedaviden kaynaklanan komplikasyonları önlemeyi içerir. Kalp yetmezliği, felç, diyabet, kognitif (bilişsel) bozukluk ya da artrit (eklemlerde kireçlenme) gibi yaşlılar arasında yaygın görülen kronik hastalıklar her zaman önlenemeyebilir. Bununla birlikte yaşlının güçsüz kalmasına neden olan belirtiler ve hastalığın hasar verici etkileri sağlık çalışanları tarafından önerilen ve teşvik edilen sağlıklı seçimlerle azaltılabilir (Callen ve Rector, 2014). Örneğin felç sonrası hastanın fizik tedavi alması, solunum sıkıntısı yaşayan hastalar için solunum terapisi, yatağa bağımlı olan yaşlıya eklem sorunlarının daha da kötüleşmemesi amacıyla yatak içinde egzersiz yaptırılması üçüncül önleme hizmetlerine örnektir.

Güvenliğin sürdürülmesi ve kazaların önlenmesi için alınabilecek tedbirleri şöyle sıralayabiliriz (Callen ve Rector, 2014; Halil, 2006; Murray, 2009; Uyanık, Karaduman ve Can, 2006):

• Eskimiş eşyaların (fırın, şofben, kombi gibi) bakımı ve tamiri yapılmalı, bakımı yapılamayacak durumdaysa yenisiyle değiştirilmelidir. • Ortamın havalandırması yeterli olmalı, genellikle mutfak penceresinde bulunan gaz emniyet havalandırması açık tutulmalıdır. • Zeminde ayağın takılmasına neden olacak kablolar gizli halde tutulmalıdır. • Evde oyuncak gibi küçük parçalı, fark edilmeyecek cisimler düşmeye neden olacağından dikkat edilmelidir. • Koridor, merdiven kenarlıkları, banyo, tuvalet ve klozet kenarlarına tutamaklar yerleştirilmelidir. • Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır. • Yaşlının sık kullandığı eşyalar uzanmasını ya da yüksek bir yere çıkıp almasını gerektirmeyecek şekilde kolay alabileceği yerde olmalıdır. • Paspas, halı gibi eşyalar kaymayan türden, az tüylü olmalı, kayıyorsa çift yönlü yapışkan bantlarla sabitlenmelidir. • Yaşlının kullandığı tekerlekli sandalye, yatak, komidin gibi eşyaların tekerleri lastik ve sabitlenebilir şekilde olmalıdır. • Islak temizlik yapıldığı sırada ortam kuruyana dek yaşlının yürümesi engellenmelidir. • Elektrikli battaniye, oksijen tüpü gibi araçlara yangın riski açısından dikkat edilmelidir. • Yaşlıya yataktan ya da oturduğu yerden kalkma sırasında acele etmemesi söylenmelidir. • Yaşlının gözlük, işitme cihazı, baston gibi yardımcı cihazlarını düzenli kullanması ve bu cihazların yanında olması sağlanmalıdır. • Yaşlının ayakkabı ve terlikleri kayma ve düşmeleri önleyecek şekilde; tabanı kaygan olmayan, ayak büyüklüğüne uygun olmalıdır. • Duş sırasında düşmeleri önlemek için küvet ya da zemine kaymayan ve emici paspaslar yerleştirilmelidir. • Yaşlının fiziksel olarak olabildiğince aktif olması, düzenli egzersiz yapması sağlanmalıdır. Egzersiz düşmeleri önlemektedir.

Yaşlılık kalıtsal yapının ve dış faktörlerin etkisiyle, hücredeki biyokimyasal tepkimelerden başlayarak, hücre, doku, organ ve vücut düzeyindeki işlevlerin azalması olarak tanımlanabilir.

Psikolojik yaşlanma; bireyin algılama, öğrenme, sorun çözme gibi bellek gücü ile kişilik kazanma alanlarına uyum sağlama kapasitesinin değişmesi, yaşa bağlı olarak davranışsal uyum yeteneğinin bozulmasıdır.

Sağlığı geliştirmeye katkısı olan olumlu sağlık davranışlarını şöyle sıralayabiliriz:
• Dengeli ve yeterli beslenme, kilo kontrolü
• Düzenli uyku
• Ağız ve vücut hijyenini sürdürme
• Fiziksel aktivite
• Sigara, alkol ve benzeri kullanmama
• Stresle etkin baş etme
• Güvenli çevrede yaşama ve kazalardan korunma
• Bağışıklama
• Güvenli cinsel yaşam
• Olumlu iletişim ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi
• Düzenli kontrolleri yaptırma

Bağışıklama: Yaşlıların her yıl bir kez grip aşısı yaptırması gerekmektedir. Örneğin nefes darlığı sorunu kronik olan yaşlı, grip ve pnömoni aşısını yaptırmadığı takdirde ölüm riskiyle karşılaşabilir. Ayrıca, yaşlılar hac, umre ya da başka bir nedenle farklı coğrafyalara gitmeden önce korunmak amacıyla önerilen aşıları mutlaka yaptırmalıdır.

Birincil önleme faaliyetleri;
• Beslenme-ağız sağlığı gereksinimleri,
• Uygun fiziksel aktivite, egzersiz gereksinimleri,
• Sağlıklı uyku,
• Ekonomik güvence gereksinimleri, yoksulluğun önlenmesi,
• Psiko-sosyal gereksinimler,
• Manevi gereksinimler (Çoklu kayıplarla baş etme, bakım ve bağımsızlığı sürdürme,
dinî ve yaşam inançlarını, değerlerini gerçekleştirebilme, etkileşim ve arkadaşlık),
• Güvenlik gereksinimleri (bağışıklama, düşmeyi önleme, ilaçların kullanımı, toplum içinde güvenlik) gibi faaliyetleri kapsar (Callen ve Rector, 2014).

Örneğin felç sonrası hastanın fizik tedavi alması, solunum sıkıntısı yaşayan hastalar için solunum terapisi,
yatağa bağımlı olan yaşlıya eklem sorunlarının daha da kötüleşmemesi amacıyla yatak
içinde egzersiz yaptırılması üçüncül önleme hizmetlerine örnektir.

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir.

Yaşlılığı algılayışı: Yaşlılıkla ilgili “yaş yetmiş, iş bitmiş, unu eledik, eleği astık, bir ayağımız çukurda” gibi bazı deyim ve atasözlerinde yer aldığı gibi olumsuz tutum ve yargılar yaşlıların sağlığı geliştirme aktivitelerine yönelmesini, katılmasını engelleyebilir.

Güvenliğin sürdürülmesi ve kazaların önlenmesi için alınabilecek tedbirleri şöyle sıralayabiliriz (Callen ve Rector, 2014; Halil, 2006;
Murray, 2009; Uyanık, Karaduman ve Can, 2006):
• Eskimiş eşyaların (fırın, şofben, kombi gibi) bakımı ve tamiri yapılmalı, bakımı
yapılamayacak durumdaysa yenisiyle değiştirilmelidir.
• Ortamın havalandırması yeterli olmalı, genellikle mutfak penceresinde bulunan
gaz emniyet havalandırması açık tutulmalıdır.
• Zeminde ayağın takılmasına neden olacak kablolar gizli halde tutulmalıdır.
• Evde oyuncak gibi küçük parçalı, fark edilmeyecek cisimler düşmeye neden olacağından dikkat edilmelidir.
• Koridor, merdiven kenarlıkları, banyo, tuvalet ve klozet kenarlarına tutamaklar
yerleştirilmelidir.
• Mutfak dolapları ocağın üstünde ya da yakınında olmamalıdır

Solunum sisteminde:

Primer yaşlanma; yaşlanma sürecine bağlı olarak yapı ve fonksiyonlardaki bozulmadır. Sekonder yaşlanma ise; hastalıklar ve çevresel faktörlerin (eksoz dumanı, sigara dumanı, ultraviyole, radyasyon gibi etkenler) etkisiyle ortaya çıkan yaşlanmadır (Arıoğul, 2006).

Sağlığı Geliştirme
Birinci Uluslararası Sağlığı Geliştirme Konferansı’nda (1986), “sağlığı geliştirme, kişilerin kendi sağlıkları üzerindeki kontrollerini arttırmalarını ve sağlıklarını geliştirmelerini
olanaklı hale getirmektir” şeklinde tanımlanmıştır (WHO, 1986). Sağlığın geliştirilmesi
en üst düzey sağlık veya en yüksek iyilik seviyesine insanları taşımak için yapılan tüm
çabaları kapsamaktadır (Pender, Murdaugh ve Parsons, 2011). Sağlığı geliştirme, kişilerin kendi sağlıklarını iyileştirmek ve sağlıkları üzerinde kontrolü almak için insanlara olanak sağlama sürecidir (WHO, 2002)

SAĞLIKTA ÖNLEME DÜZEYLERİ
Hastalıkları önleme özellikle bireylerin yaşına özgü yaygın bulaşıcı olmayan hastalıklar
ve yaralanmalar gibi durumların önlenmesi ve yönetimini içermektedir. Önlemenin düzeyleri; “primer önleme” (tütün kullanımının önlenmesi gibi), “sekonder önleme” (kronik hastalıkların erken tespiti için tarama yapılması gibi) ve “tersiyer önlemedir” (hastalıkların uygun klinik yönetimi) (WHO, 2002).