Yaşlılıkta İlişkiler ve Sosyal Destek

Sosyal destek, ihtiyaç halinde kişilere psikolojik, fiziksel ve maddi destek verebilecek aile, arkadaş, komşu ve toplum ağı olarak tanımlanmaktadır. Her ne kadar sosyal destek kelimesi sosyal bir içeriği çağrıştırıyor olsa da, sosyal destek ağları hem psikolojik, hem sosyal, hem fiziksel, hem de maddi anlamda destek sağlayan sistemlerdir. Sosyal destek, aile, akraba, arkadaş ve komşu gibi gerçek kişiler tarafından sağlanabileceği gibi, yerel ve merkezî yönetimler, özel şirketler, yerel, ulusal veya uluslararası sivil toplum kuruluşları gibi tüzel kurum ve kuruluşlar tarafından da sağlanabilir.

Sosyal destek, bireyin başkaları tarafından desteklendiğini ve sevildiğini hissetmesini, gerektiği zaman bu kişilerden yardım alabileceğini bilmesini ve sosyal bir ağa dâhil olduğunu hissetmesini sağlar. Bir başka deyişle, sosyal destek, kişinin sosyal alanda kendini değerli hissetmesine ve kendini toplumun kabul gören bir üyesi olarak görmesine yardımcı olur. Sosyal destek, hayatta karşılaştığı stresli olay ve durumlara karşı bireyi koruyarak bireyin stresle mücadele etmesinde ona yardım etmektedir. 

Cohen ve Willis (1985) tarafından yapılan sınıflandırmaya
göre sosyal destek türleri; duygusal, takdir, maddi, bilgisel ve arkadaşlık desteği
olmak üzere 5 başlık altında toplanmaktadır

Duygusal destek, sevgi, ilgi, güven, empati gibi duyguların karşıdaki bireye iletilmesiyle
oluşur. Yaşlılık döneminde bireylere duygusal destek en çok ailesi ve yakın çevresi
tarafından sağlanır. Ailesiyle yakın ilişki içerisinde olan ve duygu alışverişinde olan yaşlı
bireyler duygusal açıdan destek eksikliği hissetmezler. 
Takdir desteği, bireyin ailesi, arkadaşları ve yakın sosyal çevresi tarafından kabul
ve takdir edilmesi, bu kişilerce saygı görmesidir. Çevresindeki kişiler tarafından kabul
gören, dışlanmayan ve yargılanmayan yaşlı bireylerin öz güven ve öz saygı seviyelerinin
daha yüksek olması beklenmektedir. Sosyal destek, kişinin sosyal alanda kendini değerli
hissetmesine ve kendini toplumun kabul gören bir üyesi olarak görmesine yardımcı olur.
Maddi destek, bireyin ihtiyaç duyduğu her türlü maddi gereksinimin karşılanması
ile ilgilidir. Maddi destek; para yardımı, kira ve faturaların ödenmesi, yiyecek, içecek ve
kıyafet gibi ihtiyaçların temin edilmesi gibi hem nakdi, hem de ayni yardımları içerebilir. Maddi yardım, hizmet şeklinde de sunulabilir. 
Bilgisel destek, kişiye sorunlarını çözmede ihtiyaç duyduğu bilgi ve becerinin kazandırılmasını,
kişiye danışmanlık yaparak yol göstermeyi amaçlar. Özellikle ülkemizde
yaşlı bireylerin eğitim seviyesi oldukça düşüktür ve günümüz bilgi çağında yaşlı bireyler
teknolojiyi takip etme konusunda diğer kuşaklara göre daha dezavantajlı bir konumdadır.
Bu durum yaşlı bireylerin en basit hizmet ve servisler için bile danışmanlık hizmetine
ihtiyaç duymasına sebep olabilmektedir.
Arkadaşlık desteği, bireylerin sosyalleşme ihtiyacını karşılayabilecek, bireylerle zaman
geçirebilecek ve çözüm bulamasa bile o bireylerin sorunlarını dinleyecek kişiler tarafından
sağlanabilir.

Yaşlılarda sosyal desteğe ihtiyaç duyulmasının sebepleri:
• Yaşlılıkla beraber sosyal statünün düşmesi (emeklilik, çocukların bağımsızlaşması
vb.),
• Yaşlılılıkla birlikte maddi kaynakların azalması ya da yetersiz kalması,
• Yaşlılıkla beraber sosyal ağların azalması veya zayıflaması,
• Yaşlılıkla birlikte eş kaybı riskinin artması (özellikle kadınlar için),
• Yaşlıların sosyal izolasyon riskinin bulunması,
• Yaşlıların istismar ve ihmale uğrama riskinin bulunması,
• Yaşlıların yaşlı ayrımcılığına uğrama riskinin bulunması,
• Yaşlıların akut ve kronik hastalıklar sebebiyle daha çok bakıma ihtiyaç duyması,
• Yaşlılıkla beraber engellilik riskinin artması,
• Yaşlıların depresyon gibi psikolojik hastalıklara meyilli olması,
• Yaşlılar arasında Alzheimer, Demans gibi bilişsel bozuklukların yaygın olması olmasıdır.

Sosyal desteğin yaşlı bireyler üzerindeki olumlu etkileri şunlardır:
• Algılanan refah seviyesini artırır,
• Duygusal ve sosyal yalnızlığı bertaraf eder,
• Ruhsal hastalıkların önlenmesinde ve tedavisinde yardımcı olur,
• Benlik saygısını ve öz güveni artırır,
• İyimserlik seviyesini artırır,
• Yaşam kalitesini iyileştirir,
• Sağlık algısını iyileştirir,
• İşlevsel kapasitesini artırır,
• Üretkenliği artırır.

Aktif yaşlanma, yaşlılık döneminde bireylerin yaşam tarzı olarak arzu edilen bir durumdur.
Yaşlı bireylerin hayatın her alanında katılımının yüksek olması, genç yetişkinlerin
erişebildiği tüm hizmet ve fırsatlardan diledikleri ölçüde yararlanabilmeleri ve mutlu
bir yaşam sürdürmeleri yaşlı bireylerin yaşam kaliteleri açısından oldukça önemlidir. Bu
bağlamda sosyal destek, aktif yaşlanma için bir katalizör görevi görmektedir. Yaşlı bireyin
hem ailesinden, hem arkadaşlarından, hem de yerel ve merkezî yönetimler kapsamında
devletten gördüğü sosyal destek, hangi türde (duygusal, arkadaşlık, takdir, maddi, bilgisel)
olursa olsun, bu destekler yaşlı bireylerin hayatlarını kolaylaştırarak yaşam kalitelerini artıracak,
onların daha aktif bir yaşam sürdürmelerine imkân sağlayacaktır. Bu yüzden aktif
yaşlanmanın gerçekleştirilebilmesi için sosyal desteğin önemi büyüktür.

Yaşlı için öncelikli olarak ailesi en temel sosyal destek birimidir. Maddi, manevi ve fiziksel
destek için yaşlı birey öncelikle ailesine başvurmaktadır

Yaşam süresinin uzaması,
doğum oranlarının düşmesi,
ailedeki çocuk sayısının azalması,
aile yapısındaki değişiklikler,
kadınların çalışma yaşamına
daha çok katılması, boşanma
oranlarının artması aile desteğinin
azalmasına yol açmaktadır.

İlişkisel Dayanışma: Aile bireylerinin içinde bulunduğu her türlü faaliyetteki etkileşim kalıpları ve
etkileşim sıklığını içeren dayanışma biçimidir.
Uzlaşımsal Dayanışma: Aile üyeleri ile değerler, inançlar ve tutumlar konusunda olan uzlaşının
derecesini belirten dayanışma biçimidir.
İşlevsel Dayanışma: Aile üyelerinin çeşitli konularda birbirlerine destek olmasının ve kaynak
paylaşımının derecesini içeren dayanışma biçimidir.
Normatif Dayanışma: Aile içinde üstlenilen role bağlılık ve sorumlulukları yerine getirme derecesini
gösteren dayanışma biçimidir.
Duygusal Dayanışma: Aile üyelerine karşı duyulan olumlu duyguların çeşitliliği ve derecesi ile bu
duyguların aile bireyleri arasında karşılıklılığını içeren dayanışma biçimidir.
Yapısal Dayanışma: Aile üyelerinin sayısına, ikametlerindeki coğrafi yakınlık derecesine ve
sağlık durumlarına göre meydana gelen yapısal imkânları içeren dayanışma
biçimidir.

Yapısal destek, sosyal ağın büyüklüğünü ve sosyal ilişkilerin
sıklığını ifade eder. Bir bireyin sosyal ağını ailesi, akrabaları, komşuları arkadaş çevresi,
iş yerinde birlikte çalıştığı kişiler, gönüllü çalıştığı kurum, dernek veya siyasi partilerdeki
diğer kişiler oluşturabilir. Diğer akraba, komşu ve arkadaşlar da yaşlı bireylerin hayatlarında
sosyal ağ açısından büyük önem taşımaktadır. Ancak yaşlılıkla birlikte çoğu zaman
emeklilik de beraberinde ortaya çıktığı için, yaşlı bireyler iş yaşamındaki sosyal ağdan
mahrum kalırlar.

İşlevsel destek ise duygusal (sevgi, empati vs.) ve enstrümental (günlük işlerde yardım,
para desteği vs.) destek biçimlerine işaret eder. Yaşlılıkla birlikte nöro-motor sistemde
yavaşlamalar, duyularda zayıflamalar görülmektedir. Ayrıca bu dönemde akut ve
kronik hastalıklar da artış göstermektedir. Bu durum da yaşlı bireyin fiziksel işlevlerini
eskisi kadar iyi yerine getirememesine sebep olabilmektedir. Yaşlı bireyin temizlik, yemek,
alış-veriş gibi günlük işlerini yapmakta veya öz bakımını gerçekleştirmekte zorlanması,
hatta yatağa bağımlı yaşlı bireylerin uzun süreli bakıma ihtiyaç duyması mümkündür. Bu
nedenlerle yaşlının işlevsel destek ihtiyacının karşılanması çok önemlidir. Yapısal desteğin
yüksek olmasının arzu edildiği kadar işlevsel desteğin, yani sosyal desteğin kalitesinin de
yüksek olması arzu edilen bir durumdur.

Objektif sosyal destek, gerçekte insanlardan ya da kurumlardan alınan destek olarak
tanımlanır.  Sübjektif sosyal destekte ise, kişinin algıladığı sosyal destek seviyesidir.

Sosyal ağ, kişilerin grupların,
kurumların, hayvanların ve
bilgisayarların birbirleri arasındaki
ilişkiyi ve etkileşimi gösteren
farazi bir ağlar sistemidir.

Sosyal etkileşim iki ya da daha fazla bireyin birbirlerine karşı olan davranışlarını ve buna
karşılık birbirlerine verdikleri tepkiyi içeren bir süreçtir. Sosyal etkileşim ikili, üçlü veya
daha büyük gruplar dâhilinde incelenebilir. Sosyal etkileşim olumlu ve dayanışmaya
dayalıdır.

Yaşlılıkta sosyo-demografik
faktörler, önemli yaşam olayları,
sağlık sorunları, düşük sosyal
yeterlikler ve yetersiz sorun çözme
kapasitesi sosyal izolasyon için risk
faktörleridir.

Sosyal dışlanma; işsizlik, mesleki
vasıfsızlık, düşük gelir seviyesi,
kötü barınma koşulları, suça
sürüklenme, sağlık bozukluğu
(hastalık) ve aile bağlarının
çözülmesi gibi olumsuz koşulların
bir bireyde birleşmesiyle ortaya
çıkabilir.

Tampon hipotezine göre sosyal destek iki şekilde strese karşı tampon görevi görmektedir.
İlk olarak sosyal destek, bireyin stresli durum karşısındaki algısını değiştirebilir,
stresten etkilenmesini asgari seviyeye düşürebilir. İkinci olarak ise, sosyal destek strese
neden olan olayı ya da durumu ortadan kaldırarak veya olayın etkilerini azaltarak bireye
destek olur. Doğrudan etki modeline göre ise, sosyal desteğin stresi azaltma yönünde
bir amacı ya da etkisi yoktur. Destek mekanizmalarının varlığı, stres kaynağı olaylardan
bağımsız olarak yaşlı bireyin hayatında olumlu etki yaratır. Bu modele göre sosyal destek,
bireyin özgüvenini yükselterek hayatını kontrol etme gücünü yükseltir. 

Sosyal destek ve ruh sağlığı arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır. Yeterince sosyal destek
almayan, ya da aldığı sosyal desteği yeterli görmeyen bireylerde çeşitli psikolojik sorunların
ortaya çıktığı gözlenmektedir. Örneğin, yetişkinlerin algıladıkları düşük sosyal
desteğe depresyon, kaygı, düşük benlik saygısı gibi bazı psikolojik semptomların eşlik ettiği
ve bu semptomların fiziksel sağlığı da olumsuz etkilediği saptanmıştır

Sosyal Destek Ölçülürken Ele Alınan  Boyutlar:
• Yapı / işlev
• Öznel / nesnel destek
• Desteğin erişilebilirliği / yeterliliği
• Bireysel yapı veya işlevler / küresel indeksler
• Birçok bireysel yapı ve işlevsel değişken / tek değişken

Sosyal destek müdahalesi, sosyal desteğe ihtiyaç duyan veya düşük seviyede sosyal destek
algısı olan bireylere profesyoneller tarafından sağlanan destektir. Verilen sosyal destek, ihtiyaç
duyulan desteğin türüne göre değişebilir. Maddi desteğe ihtiyaç duyan yaşlı bireyler
yerel yönetimlerin sağladığı fonlardan yararlanabilir. Sağlık hizmetlerinden yararlanmak
için de çeşitli hastane, sağlık ocağı ve çeşitli sağlık kuruluşlarından yararlanabilir. Psikolojik
desteğe ihtiyaç duyan yaşlı birey ise bir psikolog ya da sosyal hizmet uzmanı tarafından
destek görebilir.

Cumhuriyet öncesinde huzurevi, darülaceze gibi yerler açılmıştır.1800’lü yıllarda Kızılay Derneği kurulmuştur. Cumhuriyet döneminde, aceze evleri, güçsüzler yurdu, düşkünler evi ve huzurevi gibi yatılı merkezler açılmıştır. Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü kurulmuş,
huzurevleri açılmıştır. Günümüzde de Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü oluşturularak hizmetler sürdürülmektedir. 1963’den bu güne kadar kalkınma
planları ile yaşlıların bakımı ile ilgili olarak, bakımevlerinde kullanılmak üzere ödenek ayrılmış, yerel yönetimler ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı arasındaki koordinasyona önem verilmiştir. Daha sonra hizmetlerin tek bir yönetim altında toplanması amaçlanmıştır ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından bu alandaki hizmetler tek elde toplanmıştır. Huzurevlerinin sayı ve niteliğinin arttırılması için çalışmalar
yapılmıştır.

Devletçe yaşlılara yönelik verilen sosyal destek hizmetleri
huzurevi, yaşlı hizmet merkezî, Alzheimer
bakım merkezî, evde bakım hizmetleri ve bakım aylığı,
yaşlılık aylığı ve yerel yönetimlerce verilen diğer
hizmetler olarak sıralanabilir.