Yaşam Boyu Sağlığın Geliştirilmesi ve Sağlıklı Yaşlanma

Dünyada ve Türkiye’de yaşlı nüfus giderek artmakta ve bu değişime paralel olarak yaşlılığın getirdiği sağlık sorunları, kronik hastalıklar ve bakım sorunları bütün toplumların karşısına çıkmaktadır. Ancak toplumlar sağlıklı yaşam beklentisini ve sağlıklı yaşanan yılları arttırabilirse yaşlılığın getirdiği ve önlenebilir sağlık sorunlarından kaynaklanan problemlerle daha etkili ve daha ekonomik yollarla baş edebilir. Diğer bir anlatımla yaşlılıkta psiko-sosyal rehabilitasyondan önceki aşama, sağlığın korunması ve geliştirilmesidir. Sağlığı geliştirme; bireyin var olan sağlık durumunu koruması için kendisinin sağlığını kontrol altında tutması ve yaşamı boyunca bu amaca yönelik davranışlar göstermesidir. Yaşlılık döneminde sağlığımızın iyi düzeyde olmasını istiyorsak, sağlığı geliştirme davranışlarına yaşamın ilk evrelerinden itibaren dikkat etmemiz gerekir.

Yaşlılık kalıtsal yapının ve dış faktörlerin etkisiyle, hücredeki biyokimyasal tepkimelerden başlayarak, hücre, doku, organ ve vücut düzeyindeki işlevlerin azalması olarak tanımlanabilir. Yaşlanmayı primer ve sekonder yaşlanma olarak ayırabiliriz. Primer yaşlanma; yaşlanma sürecine bağlı olarak yapı ve fonksiyonlardaki bozulmadır. Sekonder yaşlanma ise; hastalıklar ve çevresel faktörlerin (eksoz dumanı, sigara dumanı, ultraviyole, radyasyon gibi etkenler) etkisiyle ortaya çıkan yaşlanmadır.

Psikolojik yaşlanma; bireyin algılama, öğrenme, sorun çözme gibi bellek gücü ile kişilik kazanma alanlarına uyum sağlama kapasitesinin değişmesi, yaşa bağlı olarak davranışsal uyum yeteneğinin bozulmasıdır. Sosyolojik yaşlanma; yaşlının toplumdaki statüsü, toplumun yaşlıdan beklediği rol ve davranışlar, toplumdan topluma değişiklik gösteren göreceli yaşlanmadır.

Sağlıklı yaşam biçiminin benimsenmesi ve kişinin kendi bakımına aktif olarak katılması yaşamın bütün evrelerinde önemlidir. Yaşlanma ile ilgili kalıplaşmış yanlış düşüncelerden biri de “yaşamın son yıllarının bu tür sağlıklı yaşam tarzlarını benimsemek için çok geç” olduğunun düşünülmesidir. Tam tersine, yaşlılık döneminde uygun fiziksel aktivite, sağlıklı beslenme, sigara ve alkol kullanmama, ilaçların akılcı kullanımı, hastalık ve fonksiyonel yavaşlamayı önleyebilir, kişinin ömrü uzatılabilir, yaşam kalitesini arttırılabilir. Sağlığı geliştirmek için sağlık davranışlarını kazanmak gerekir.

Hastalıkları önleme özellikle bireylerin yaşına özgü yaygın bulaşıcı olmayan hastalıklar ve yaralanmalar gibi durumların önlenmesi ve yönetimini içermektedir. Önlemenin düzeyleri; “primer önleme” (tütün kullanımının önlenmesi gibi), “sekonder önleme” (kronik hastalıkların erken tespiti için tarama yapılması gibi) ve “tersiyer önlemedir” (hastalıkların uygun klinik yönetimi).

İkincil önleme, yaşlılarda yaygın görülen hastalıkların (Alzheimer, artiritler, kalp-damar hastalıkları, depresyon, diyabet, osteoporoz) erken tanı ve ilk tedavisinin yapılarak sağlığın sürdürülmesini kapsar. Böylece komplikasyonlar (örneğin diyabetli bir hastada görmenin kaybı) ve bağımlılık gelişmez. İkincil önleme stratejileri; taramaları, kendi kendine yapılan muayenelerin öğretilmesini, düzenli fiziksel ve psikolojik değerlendirmeyi, komplikasyonlar ve bağımlılıktan kaçınmak için sağlık bakımını (yeterli beslenmeyi, egzersizi, tıbbi ve farmakolojik tedavileri) içerir.

Üçüncül önleme; herhangi bir hastalık ya da sağlıkta bozulma oluştuktan, tanısı konduktan ya da ilk tedavisi başladıktan sonra takip, rehabilitasyonu ve tedaviden kaynaklanan komplikasyonları önlemeyi içerir.

Yaşlılarda sağlığın korunması ve geliştirilmesinde; yaşlı bireyin dinî inançları, kültürel değerleri, bilgi ve güdülenmesi, fiziksel hareket/yeterliliği, yaşlılığı algılayışı, bilişsel ve duyusal değişiklikler, hizmetlere ulaşılabilirlik/yararlanma, ekonomik durum etkilidir.

Yaşlılarda bellek kaybı, hatırlamada güçlükler, hesap yapma yeteneğinde azalma, zaman kavramında bozulma gibi bilişsel değişiklikler ve görmede azalma, tat ve koku almada gerilemeler, dokunma hissinde azalma, işitmede gerileme gibi duyusal değişiklikler yaşlıların olumlu sağlık davranışlarını geliştirmesini güçleştirebilir.

Kuruluk, pul pul görünüm, çatlaklar, sertleşme, kollajende azalma nedeniyle elastikiyetini kaybetme, vücut ısısını düzenlemede azalma, terlemenin azalması.

Yaşlılıkla yüzleşme, Eşin ölümü, eşten ayrılma/ boşanma, Sevdiği insanların kaybı, Yalnızlık ve sosyal izolasyon, Emeklilik, Rol kaybı (çocukların evlenmesiyle annelik rolünün anlamını değiştirmesi) ya da yeni roller üstlenme (örneğin; babaanne, dede olma), Ekonomik sorunlar, Kronik hastalıklar ve fonksiyon kayıplarının psikolojik ve sosyal sorunlara neden olması, Kendi evinden ya da mahallesinden taşınmak zorunda kalması (çocuklarının yanına taşınma ya da bakım evine yerleşme), Ölüm korkusu.

Aşılar hastalığa neden olan bakterilerin ölü ya da zayıf formlarını (örneğin; kızamık aşısı kızamık virüsünü veya menenjit aşısı menenjite neden olan bakterileri) içerir. Bazı aşılar hastalık mikrobunun sadece bir kısmını içerir. Vücudumuz hastalığa maruz kaldığında olduğu gibi, aşı vücutta savunma hücrelerini üretmek için bağışıklık sistemimizi uyarır. Aşı sayesinde, aşı yapılan hastalığa yakalanmadan bağışıklık gelişir ve hastalıklar önlenir. Bağışıklama çocuklarda olduğu kadar yaşlılar için de önemlidir ve yaşlılık döneminde birçok hastalığın önlenmesine ya da daha hafif geçirilmesine katkı sağlar. 

Yaşlılarda kemiklerde yumuşamaların olması, işitme ve görme kayıpları, denge ve koordinasyon yeteneğinde azalma, günlük yaşam aktivitelerinde bağımlılığın artması, bilişsel düzeyde değişiklikler, idrar ya da gaita kaçırma, günde 4 veya daha fazla ilaç kullanımı gibi birçok faktör ciddi yaşamsal riskleri beraberinde getiren kazalara neden olabilir.

Ortamın havalandırması yeterli olmalı, genellikle mutfak penceresinde bulunan gaz emniyet havalandırması açık tutulmalıdır. Zeminde ayağın takılmasına neden olacak kablolar gizli halde tutulmalıdır. Evde oyuncak gibi küçük parçalı, fark edilmeyecek cisimler düşmeye neden olacağından dikkat edilmelidir. Koridor, merdiven kenarlıkları, banyo, tuvalet ve klozet kenarlarına tutamaklar yerleştirilmelidir. Duş sırasında düşmeleri önlemek için küvet ya da zemine kaymayan ve emici paspaslar yerleştirilmelidir. Yaşlının fiziksel olarak olabildiğince aktif olması, düzenli egzersiz yapması sağlanmalıdır. Egzersiz düşmeleri önlemektedir. Evde elektrik, gaz, su, oksijen gibi bütün göstergeli araçların kadranlarının (gösterge düğmeleri) açık ve kapalı olduğu durumlar net bir şekilde görülmelidir.

Hipertansiyon (Yüksek Tansiyon), Diyabet (Şeker), İşitme Kaybı, Glokom (Göz tansiyonu), Bilişsel Değerlendirme, Depresyon, Düşme, Görme Keskinliğini Değerlendirme, Osteoporoz (Kemik Erimesi).

Kan basıncı ölçümü, kan şekeri ölçümü, işitme ölçümü, göz tansiyonu ölçümü, 65 yaş ve üzeri yaşlıların bilinç düzeyini değerlendirme, klinik görüşme, düşme riskininim değerlendirilmesi, snellen kartıyla göz muayenesi, kemik yoğunluğu ölçümü.

Yaşlıların sağlığını geliştirmesinde ailenin etkisi çok önemlidir. Yaşlının fonksiyonel kapasitesinde gerilemeleri azaltmak için yaşlılık döneminde sağlanan bakımda, aile üyeleri sadece yaşlının iyi beslenmesini sağlayan değil, daha aktif olmaları için yaşlıları cesaretlendiren davranışlar sergilemelidir. Ailenin yaşlılık konusunda algı ve tutumları, yaşlının sağlığı geliştirmesini kolaylaştırabilir ya da zorlaştırabilir. Örneğin yaşlılık dönemini yaşamın sonu olarak gören ve yaşlıların aktif olmasının gereksiz olduğunu düşünen aileler büyük ihtimalle yaşlıyı sağlığı geliştirme konusunda desteklemeyecektir. Aile üyelerinin birbirlerine sevgi ve güven vermesi ise, yaşlı açısından sağlığı geliştirme davranışları için destekleyici bir aile ortamı oluşturacaktır. Örneğin yaşlının psiko-sosyal sağlığını korumak için aile sohbetlerinde onun katılımını sağlamak, eski ya da yeni hatıralarını anlatması için zaman vermek, deneyimlerinden yararlanmak hem aile hem de yaşlı için olumludur.

Ailenin yapısı (çekirdek ya da geniş), ekonomik durumu, konut koşulları, aile üyelerinin iletişimi, ailenin yaşlıya fiziksel olarak yakınlığı-uzaklığı, ailenin yaşlıyla ilgilenme konusunda istekliliği gibi birçok faktörün yaşlının sağlığını geliştirmeye yönelik katkısı vardır. Örneğin yürüyüş yapmak isteyen bir yaşlıya eşinin “zaten yaşlandın, bu saatten sonra yürüyüş yapsan ne olacak” gibi tepkiler vermesi yaşlının doğru sağlık davranışı sürdürmesini engelleyebilir.

Almanya’nın Ruhrşehrinde kendi kendine yardım grupları ya da zindelik ve rehabilitasyon için spor aktiviteleri sunan kuruluşlar ve evde düzenli sağlık kontrollerinin yapılması gibi yaşlı dostu özellikler yer almaktadır. Meksika’daki yaşlılar aşılama kampanyasından ve ücretsiz gözlük hizmetinden memnun kalmışlardır. Ayrıca yaşlılar yaşadıkları şehrin yaşlı dostu bir şehir olması için çabalayabilmektedir. Kanada’nın Saanich kentindeki yaşlılar toplum sağlığı merkezleri içerisinde yaşlılara ayrılan alanların genişletilmesini, Rusya’nın Tuymazy şehrindeki yaşlılar sağlık kaplıcaları için mali destek sağlanmasını teklif etmişlerdir. İslamabad ve Meksika’da, yaşlılar için sunulan hizmetlerin merkezden daha ziyade yerel komşuluklarda sağlanması iyi bir fikir olarak görünmektedir.

Yaşlı dostu kent olmanın bazı kriterleri; yaşlıların da yararlanabileceği spor alanları, yeşil alanlar, sanatsal ve kültürel etkinlikler, yaşlıların üretken olabilecekleri fırsatlar, el sanatları, spor ve müzik kursları, sosyal yardım olanaklarının varlığıdır.

Sağlığı geliştirme aktiviteleri; olumlu sağlık davranışları, bağışıklama, bazı taramaların zamanında yapılması, uygun ortamlarda yaşama ve güvenlik önlemlerinin alınması gibi birçok uygulamayı gerektirir. Bu uygulamalar sayesinde yaşlıların ve ailelerinin yaşam kalitesi yükselmektedir.